Aktualności

Autorką wpisu gościnnego na blogu jest Karolina Gembara – artystka wizualna i badaczka, urodzona i wychowana w Ząbkowicach Śląskich w rodzinie przesiedlonej z różnych części dzisiejszej Ukrainy.

Przypadkowe odkrycie torby wypełnionej starymi fotografiami skłoniło autorkę lipcowego wpisu do poruszającej refleksji nad pamięcią, dziedzictwem oraz skutkami powojennych przesiedleń.

Odnalezione zdjęcia – portrety ślubne, marginalne notatki, rzadkie ujęcia z czasów wojny – odsłoniły historię polskich i niemieckich losów, naznaczoną milczeniem, stratą i emocjonalną złożonością. Wśród nich znalazł się album zatytułowany „Erinnerungen” (Wspomnienia), prawdopodobnie niegdyś należący do wysiedlonej niemieckiej rodziny, który postawił ważne pytania o symboliczne zawłaszczenie, żałobę i trud życia z rzeczami, które są jednocześnie nasze i nie nasze.

Link do wpisu na blogu znajdą Państwo tutaj.

Od 14 do 18 lipca 2025 roku trójka członkiń naszego zespołu — Magdalena Bubík, Karina Hoření i Karolina Ćwiek-Rogalska — prezentowały swoje badania podczas 9. Dorocznej Konferencji Memory Studies Association, która odbyła się w Pradze, w Czechach, pod hasłem Beyond Crises: Resilience and (In)Stability. Konferencje to zawsze wspólne przedsięwzięcia i cieszymy się, że mogliśmy być częścią tego wydarzenia. Odnowiliśmy kontakty z długoletnimi współpracownikami, nawiązaliśmy nowe przyjaźnie oraz mieliśmy okazję podzielić się wynikami naszych badań w ramach projektu SpectralRecycling.

Magdalena zaprezentowała fragment swojej pracy doktorskiej w referacie Two Phantom Churches, Only One Remembered: A Comparative Study of Protestant and Catholic Churches in Post-Displacement Regions. Skupiła się na Pile, gdzie po 1945 roku zburzono dwa kościoły, z których aktywnie upamiętniany jest tylko jeden — rzymskokatolicki, zarówno w krajobrazie miejskim, jak i w pamięci zbiorowej. Jej analiza wskazywała, dlaczego niektóre miejsca kultu religijnego są pamiętane, a inne zapomniane, uwzględniając politykę pamięci, lokalne działania oraz materialne niszczenie. Magdalena wystąpiła w panelu Nostalgia and Memoryscapes wraz z Ümitem Fıratem Açıkgözem (American University of Beirut), który przedstawił referat Monuments, Ruins, and the Making of the Future: The Crisis of Urban Memory in Early Republican Istanbul (1923–1949), oraz Bjornem Krondorferem (Northern Arizona University), który przedstawił temat Testimonial and Toxic Landscapes and Memory Objects. Wszystkie trzy referaty koncentrowały się na pamięci w konkretnych krajobrazach, gdzie indywidualne historie spotykają się z większymi projektami odbudowy przeszłości i przyszłości. Moderatorem panelu był Marcin Jarząbek (Uniwersytet Jagielloński, Kraków).

Karina wystąpiła w panelu Conspiracy Theories, Myths, and Alternative Histories: Probing ‘Speculative Memories’ in Times of Crises, organizowanym przez Ilanę Hartikainen (Uniwersytet Helsiński). Jej referat Ghosts and Treasures: Stories about Post-War Property Changes in the Czech Borderlands poruszał temat, którym była zainteresowana od początku naszego wspólnego projektu, a mianowicie narracje o powojennych zmianach własności na czeskich ziemiach przygranicznych, które od dawna związane są z motywem poszukiwania skarbów – i jak ten motyw ewoluował. Ilana przedstawiła referat A Pseudohistorical Brotherhood: Pro-Russian Sentiment in Czech Political Rhetoric During Russia’s War in Ukraine, wprowadzając nas w pojęcie pseudohistorii i pokazując, jak panslawizm obecny (a częściej nieobecny) jest w współczesnych czeskich narracjach skrajnej prawicy. W panelu uczestniczyła także Jeanmarie Rouhier-Willoughby (University of Kentucky), która omawiała swoją nadchodzącą książkę o sakralnych krajobrazach w Zachodniej Syberii. Sesję moderowała Tatjana Menise (Uniwersytet w Tartu).

Karolina zaprezentowała się w ostatnim dniu konferencji, w panelu, który współorganizowała wraz z kolegami z projektu MEMPOP ERC StG realizowanego w Instytucie Etnologii Czeskiej Akademii Nauk. Panel prowadziła kierowniczka projektu, Johana Wyss. Wraz z Jitką Královą, Laurą Mafizzoli i Ioaną Brunet Karolina eksplorowała pytanie o pojednanie: kiedy pamięć wystarcza? Jej referat “My uncle used to collect everything. Now, I somehow admire him”: The Stories of Formerly German Objects Between State-Level Administration and Personal Narratives dotyczył codziennej etyki przechowywania, wyrzucania lub interpretowania przedmiotów złożonych historycznie. Prezentacja opierała się na studium przypadku z badań terenowych prowadzonych w Wałczu w Polsce. Ioana Brunet podzieliła się spostrzeżeniami ze wstępnych badań terenowych w rumuńskiej Bukowinie w referacie Oktoberfest in the East, podczas gdy Jitka i Laura podsumowały swoje badania: Laura w Gruzji, Gulag past presencing: Generational Memory and the Politics of Reconciliation in Georgia, badając historie reparacji za represje radzieckie, a Jitka w Czechach, Uprootedness as a symptom of marginalisation: Case study from the Ústecký region, gdzie analizowała, jak lokalna historia wysiedleń jest wykorzystywana do wyjaśniania rozwoju regionu.

Razem trzy prezentacje Magdaleny, Kariny i Karoliny odzwierciedlają kluczowe pytania, które stoją u podstaw pracy naszego zespołu badawczego: jak materialne pozostałości – czy to sakralna architektura, przedmioty traktowane jak skarby, czy codzienne rzeczy – kształtują doświadczenie po przesiedleniach? Jakie negocjacje etyczne, emocjonalne i polityczne pojawiają się, gdy ludzie stykają się z rzeczami pozostawionymi przez innych? I jak indywidualne historie, państwowe ramy oraz duchowe ślady łączą się w procesie tworzenia nowych społeczeństw? Te panele stanowiły cenną przestrzeń do testowania pomysłów, dopracowywania koncepcji i utrzymywania dialogu z naukowcami z różnych krajów i dyscyplin. Z niecierpliwością czekamy na kontynuację tych rozmów w nadchodzących miesiącach.

zdjęcia z 9. Dorocznej Konferencji Memory Studies Association

Dwie członkinie naszego zespołu badawczego – Karina Hoření i Magdalena Bubík – wykorzystały lato nie tylko na odpoczynek, ale także na intensywną pracę naukową i promocję naszego projektu. Na początku lipca wyruszyły z dwóch różnych miast – Magdalena z Krakowa, a Karina z Pragi – by spotkać się w jednym miejscu: na konferencji Slow Memory w Porto.

Wydarzenie zostało zorganizowane przez sieć COAST Action – SLOW MEMORY, która zrzesza badaczy i badaczki z różnych dziedzin humanistyki i nauk społecznych pod wspólnym hasłem: „zwolnij i poświęć czas, by dobrze pamiętać”. To przesłanie kształtowało cały przebieg konferencji, sprzyjając refleksji, współpracy i uważnemu podejściu do pamięci oraz historii.

Podczas konferencji Karina i Magdalena poprowadziły warsztat zatytułowany „Slow Memory in Photographs”. Uczestnicy pracując w małych grupach, analizowali pocztówki przedstawiające miejsca z naszych badań terenowych. Grupowali je według tematyki, a następnie tworzyli własne pocztówki, inspirowane atmosferą i doświadczeniem konferencji.

Warsztat odbył się w niezwykłym miejscu – dawnej fabryce lamp, obecnie zaadaptowanej na przestrzeń kulturalną Lino Cultural Space. W zajęciach wykorzystaliśmy również nowe technologie – mini drukarka pozwoliła na tworzenie zdjęć na miejscu, co pomogło uchwycić różne warstwy pamięci widoczne w tej przestrzeni. Nic dziwnego, że uczestnicy bez trudu rozpoznali „duchy” unoszące się w tym miejscu.

Pobyt Kariny i Magdaleny w Porto przyniósł nie tylko nowe, cenne kontakty i inspiracje, ale także porcję świeżej, oceanicznej energii – i mnóstwo pomysłów na kolejne badawcze inicjatywy.

Z przyjemnością informujemy, że od lipca tego roku nasza kierowniczka, Karolina Ćwiek-Rogalska, została mianowana na stanowisko profesorki Instytutu.

W polskim systemie akademickim istnieją dwa rodzaje profesury: tytuł profesora – najwyższe wyróżnienie naukowe przyznawane przez Prezydenta RP w uznaniu osiągnięć naukowych – oraz stanowisko profesora w instytucji akademickiej.

Nominacja Karoliny odnosi się do tego drugiego przypadku. Serdecznie gratulujemy Jej tego osiągnięcia i uznajemy je za ważny krok w jej dalszej drodze naukowej.

Jak wystawić koniec Prus Wschodnich?

To pytanie podjął zespół Teatru Jaracza w Olsztynie. Akcja rozgrywa się w mieście, które kiedyś należało do Niemiec – i w teatrze pierwotnie zbudowanym jako Treudanktheater, aby uczcić zwycięstwo plebiscytowe Niemiec w latach 20. – a sztuka rozgrywa się w przestrzeni bogatej w historyczne warstwy. Ponownie otwarta jako polska scena w 1945 roku, miejsce to staje się przejmującym tłem dla All for Nothing, powieści Waltera Kempowskiego ożywionej przez reżyserkę Weronikę Szczawińską.

Sztuka opowiada historię pruskiej szlachty i ich sąsiadów, którzy stają w obliczu upadku swojego świata w brutalnej zimie 1945 roku. Karolina Ćwiek-Rogalska pojechała do Olsztyna, aby zobaczyć, jak ta apokalipsa została przeniesiona na scenę i co oznacza jej wystawianie w miejscu, które ma tak złożoną przeszłość.

Link do wpisu na blogu znajdą Państwo tutaj.

Na początku czerwca nasza badaczka, Karina Hoření, miała okazję zaprezentować swoją pracę w Pradze. Wzięła udział w sympozjum „Tekst, Tekstylia, Kontekst”, które odbyło się w Instytucie Literatury Czeskiej Czeskiej Akademii Nauk w dniach 11–13 czerwca.

Jej prezentacja zatytułowana „Dywany z Liberca: Ręczne wiązanie dywanów między kulturą czeską a niemiecką” była studium przypadku dywanu z Maffersdorfu/Vratislavic, który został wyprodukowany w latach 20. XX wieku, zaginął po wojnie, a następnie został odrestaurowany i wystawiony w lokalnej bibliotece.

To studium przypadku zostało zaprezentowane obok innych fascynujących wystąpień na temat historycznego i politycznego znaczenia technik tekstylnych oraz ich odzwierciedlenia w literaturze.

Uczestnicy nie tylko rozmawiali o tworzeniu tekstyliów, ale także spróbowali swoich sił w technice haftu, odkrywając jej potencjał do budowania dialogu i kobiecej solidarności.

Po raz czwarty odbył się marsz studencki z Postoloprt (dawniej niemieckiego Postelbergu) do Žatca (dawniej niemieckiego Saazu) w Czechach, upamiętniający ofiary powojennej przemocy wobec miejscowej ludności niemieckojęzycznej. Wśród około 200 uczestników znaleźli się przedstawiciele mediów zarówno z Czech, jak i Niemiec. W marszu wziął również udział nasz badacz, Michal Korhel, który zajmuje się kulturą pamięci w czeskim regionie przygranicznym w kontekście powojennej przemocy wobec ludności niemieckiej. Blisko 20-kilometrowa trasa była okazją do wielu rozmów, podczas których Michal dzielił się swoimi obserwacjami i doświadczeniami z badań.

Jedna z tych rozmów została później przedstawiona w artykule zatytułowanym „Die Wanderer von Postelberg: Wie junge Tschechen an ein Massaker an Sudetendeutschen nahe dem Erzgebirge erinnern.” Artykuł podkreśla znaczenie zaangażowania młodego pokolenia w historię jako drogę do większego zrozumienia i budowania wspólnej kultury pamięci. Michal został w nim przywołany jako ekspert w dziedzinie kultury pamięci, zwracając uwagę na jej zróżnicowanie – zwłaszcza na poziomie lokalnym. Choć w Czechach dominuje dziś przekonanie potępiające powojenną przemoc wobec Niemców, nie zawsze znajduje ono odzwierciedlenie w społecznościach lokalnych. Przejawem tego są m.in. trudności związane z tworzeniem miejsc pamięci poświęconych ofiarom.

Tekst w języku niemieckim dostępny jest tutaj.

To tytuł nowo opublikowanego numeru specjalnego czasopisma Sprawy Narodowościowe. Seria nowa, redagowanego przez naszych badaczy: Karolinę Ćwiek-Rogalską i Michala Korhela. To, co zaczęło się jako abstrakt przygotowany na VI Kongres Polonoznawczy, który odbył się w marcu 2024 roku, przekształciło się w publikację oferującą cenne spostrzeżenia na temat tego, jak różne społeczności radzą sobie z narracjami historycznymi i tożsamością kulturową w zmieniających się realiach narodowych i kulturowych.

Zaproszeni badacze z różnych dyscyplin przygotowali artykuły analizujące złożone relacje między pamięcią, tożsamością a dziedzictwem w regionach, gdzie przemieszczenia ludności – takie jak powojenne przesiedlenia i zmiany granic – odcisnęły trwałe piętno na krajobrazie kulturowym. Autorzy badają, w jaki sposób lokalne społeczności rekonstruują i reinterpretują swoje historie poprzez różne formy ekspresji, w tym folklor, pomniki, teatr oraz wystawiennictwo muzealne.

Mamy nadzieję, że numer ten przyczyni się do pogłębienia wiedzy o dynamice życia społecznego w kontekstach powysiedleńczych Europy Środkowo-Wschodniej – i nie tylko.

W numerze znajdują się następujące artykuły:

• Veronika Kupková – To See the Unseen: From History Books to Learning from the Landscape
  O tym, jak nauka „czytania” krajobrazu w Czechach po przesiedleniach może pomóc w lepszym zrozumieniu historii.
• Anna Kurpiel – Lower Silesian Costume: Transposition of Prewar Heritage Within Folkloristic and Regional Frameworks
  O tym, jak folklorystyczne praktyki w powojennym Dolnym Śląsku przekształcają i reinterpretują przedwojenne dziedzictwo kulturowe.
• Michal Korhel – German Ghosts Haunting Slovak Theater: The Role of Drama in the Slovak Culture of Remembrance
  O roli teatru w upamiętnianiu historii wysiedleń w słowackich regionach dotkniętych przemieszczeniami ludności.
• Agata Tumiłowicz-Mazur – Unsettled: Movable Monuments at the Cusp of German and Polish Heritage
  O tym, jak ruchome obiekty i pomniki w powojennym Śląsku mogą same „opowiadać” o złożonym dziedzictwie niemiecko-polskim.
• Petr Wohlmuth – Veterans Day Celebration in a Hlučín Village: A Unique “Confirmatory” Military Reenactment Event
  O unikalnym wydarzeniu rekonstrukcyjnym w Czechach, które ujawnia dysonujące dziedzictwo wojenne i lokalną pamięć historyczną.
• Agnieszka Pufelska – The Museum Appropriation of German Cultural Heritage: A Case Study of Allenstein/Olsztyn
  O tym, jak w byłych Prusach Wschodnich tworzono muzea opierające się na przejętym dziedzictwie niemieckim, po włączeniu tych terenów do Polski.
• Maciej Zawistowski – The Process of Adaptation and Assimilation after 1957 as Remembered by the Descendants of the Czech Brethren in Lower Silesia
  O tym, jak potomkowie Braci Czeskich na Dolnym Śląsku pamiętają proces adaptacji i asymilacji po przesiedleniach.

Dodatkowo numer zawiera tekst retrospektywny. Ponieważ czasopismo zostało założone w 1927 roku, każdy numer zaprasza jednego autora do odniesienia się do artykułu z okresu międzywojennego. W tym numerze członkini naszego zespołu, Karina Hoření, podejmuje dialog z tekstem Wacława Junoszy z 1929 roku, dotyczącym relacji czesko-niemieckich, analizując, jak te kwestie prezentują się w świetle dzisiejszej wiedzy:

• Karina Hoření – From Greatness to Ruins: The Hundred Years Between “The German Minority in Czechoslovakia” by Wacław Junosza (1929) and the Present
  Refleksja nad zmianą postrzegania mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji na przestrzeni ostatnich stu lat.

W numerze znalazły się także dwie recenzje książek, obie dotyczące zagadnienia dziedzictwa po migracjach:

• Magdalena Bubík recenzuje książkę Porządek rzeczy: Relacje z przedwojennymi przedmiotami na Ziemiach Zachodnich autorstwa Anny Kurpiel i Katarzyny Maniak.
  Książka analizuje, jak przedmioty z przeszłości funkcjonują w pamięci mieszkańców Ziem Zachodnich.
• Kamila Fiałkowska recenzuje książkę Koloniści z Rio Claro: Społeczno-językowe światy polskich osadników w południowej Brazylii autorstwa Karoliny Bielenin-Lenczowskiej.
  To studium opisujące, jak migracja wpłynęła na życie, język i tożsamość polskich osadników w Brazylii.

Cały numer dostępny jest bezpłatnie w otwartym dostępie na platformie czasopisma.

Serdecznie dziękujemy wszystkim autorom za ich kreatywność, cierpliwość i zaangażowanie. Wasza praca była nieoceniona przy powstawaniu tego numeru.

Z przyjemnością informujemy, że nasza kierowniczka, Karolina Ćwiek-Rogalska, została niedawno głosem eksperckim w de Volkskrant, jednej z wiodących gazet w Holandii. W specjalnym raporcie upamiętniającym 80. rocznicę przesunięcia granic Polski na zachód Karolina rozmawiała z Arnoutem le Clercqiem o widmowych wymiarach okresu po przesiedleniu — w jaki sposób echa straty, pamięci i przeszłości nadal kształtują teraźniejszość. Mówiła o tym, w jaki sposób koniec II wojny światowej nie tylko zmienił granice, ale także wyrwał z korzeniami miliony istnień. W artykule wyjaśniła, w jaki sposób nie tylko władze, ale także ludzie poddani tym zmianom, zareagowali na przymusową migrację. Artykuł podkreśla również nasze trwające badania nad spuścizną okresu po przesiedleniu w Europie Środkowej — przyglądając się, w jaki sposób historia nawiedza przestrzeń, kulturę materialną i życie mieszkańców dzisiaj. Artykuł mogą Państwo przeczytać (w języku niderlandzkim) tutaj.

Wpis na blogu gościnnie przygotował Mariusz Fornagiel, doktorant w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tekst zagłębia się w sensoryczne doświadczenie granicy polsko-słowackiej, podkreślając niuanse natury granicy jako czegoś więcej niż tylko fizycznego rozgraniczenia. Zamiast tego jest ona przedstawiana jako przestrzeń ukształtowana przez codzienne praktyki i interakcje międzyludzkie, która wykracza poza jej polityczne znaczenie. Granica jest tu opisana jako historycznie niewidoczna, płynnie łącząca się z krajobrazem językowym, wizualnym, który definiuje region. Jednak zmiany w dynamice politycznej spowodowały zwiększoną świadomość granicy, oznaczając ją jako widoczny i uregulowany podział. Mariusz zagłębia się w to, jak granica była postrzegana, odczuwana i jaki sens nadawały jej osoby zamieszkujące w pobliżu, rzucając światło na wieloaspektową naturę doświadczenia granicy.

Link do wpisu na blogu znajdą Państwo tutaj.