Aktualności

Po raz czwarty odbył się marsz studencki z Postoloprt (dawniej niemieckiego Postelbergu) do Žatca (dawniej niemieckiego Saazu) w Czechach, upamiętniający ofiary powojennej przemocy wobec miejscowej ludności niemieckojęzycznej. Wśród około 200 uczestników znaleźli się przedstawiciele mediów zarówno z Czech, jak i Niemiec. W marszu wziął również udział nasz badacz, Michal Korhel, który zajmuje się kulturą pamięci w czeskim regionie przygranicznym w kontekście powojennej przemocy wobec ludności niemieckiej. Blisko 20-kilometrowa trasa była okazją do wielu rozmów, podczas których Michal dzielił się swoimi obserwacjami i doświadczeniami z badań.

Jedna z tych rozmów została później przedstawiona w artykule zatytułowanym „Die Wanderer von Postelberg: Wie junge Tschechen an ein Massaker an Sudetendeutschen nahe dem Erzgebirge erinnern.” Artykuł podkreśla znaczenie zaangażowania młodego pokolenia w historię jako drogę do większego zrozumienia i budowania wspólnej kultury pamięci. Michal został w nim przywołany jako ekspert w dziedzinie kultury pamięci, zwracając uwagę na jej zróżnicowanie – zwłaszcza na poziomie lokalnym. Choć w Czechach dominuje dziś przekonanie potępiające powojenną przemoc wobec Niemców, nie zawsze znajduje ono odzwierciedlenie w społecznościach lokalnych. Przejawem tego są m.in. trudności związane z tworzeniem miejsc pamięci poświęconych ofiarom.

Tekst w języku niemieckim dostępny jest tutaj.

To tytuł nowo opublikowanego numeru specjalnego czasopisma Sprawy Narodowościowe. Seria nowa, redagowanego przez naszych badaczy: Karolinę Ćwiek-Rogalską i Michala Korhela. To, co zaczęło się jako abstrakt przygotowany na VI Kongres Polonoznawczy, który odbył się w marcu 2024 roku, przekształciło się w publikację oferującą cenne spostrzeżenia na temat tego, jak różne społeczności radzą sobie z narracjami historycznymi i tożsamością kulturową w zmieniających się realiach narodowych i kulturowych.

Zaproszeni badacze z różnych dyscyplin przygotowali artykuły analizujące złożone relacje między pamięcią, tożsamością a dziedzictwem w regionach, gdzie przemieszczenia ludności – takie jak powojenne przesiedlenia i zmiany granic – odcisnęły trwałe piętno na krajobrazie kulturowym. Autorzy badają, w jaki sposób lokalne społeczności rekonstruują i reinterpretują swoje historie poprzez różne formy ekspresji, w tym folklor, pomniki, teatr oraz wystawiennictwo muzealne.

Mamy nadzieję, że numer ten przyczyni się do pogłębienia wiedzy o dynamice życia społecznego w kontekstach powysiedleńczych Europy Środkowo-Wschodniej – i nie tylko.

W numerze znajdują się następujące artykuły:

• Veronika Kupková – To See the Unseen: From History Books to Learning from the Landscape
  O tym, jak nauka „czytania” krajobrazu w Czechach po przesiedleniach może pomóc w lepszym zrozumieniu historii.
• Anna Kurpiel – Lower Silesian Costume: Transposition of Prewar Heritage Within Folkloristic and Regional Frameworks
  O tym, jak folklorystyczne praktyki w powojennym Dolnym Śląsku przekształcają i reinterpretują przedwojenne dziedzictwo kulturowe.
• Michal Korhel – German Ghosts Haunting Slovak Theater: The Role of Drama in the Slovak Culture of Remembrance
  O roli teatru w upamiętnianiu historii wysiedleń w słowackich regionach dotkniętych przemieszczeniami ludności.
• Agata Tumiłowicz-Mazur – Unsettled: Movable Monuments at the Cusp of German and Polish Heritage
  O tym, jak ruchome obiekty i pomniki w powojennym Śląsku mogą same „opowiadać” o złożonym dziedzictwie niemiecko-polskim.
• Petr Wohlmuth – Veterans Day Celebration in a Hlučín Village: A Unique “Confirmatory” Military Reenactment Event
  O unikalnym wydarzeniu rekonstrukcyjnym w Czechach, które ujawnia dysonujące dziedzictwo wojenne i lokalną pamięć historyczną.
• Agnieszka Pufelska – The Museum Appropriation of German Cultural Heritage: A Case Study of Allenstein/Olsztyn
  O tym, jak w byłych Prusach Wschodnich tworzono muzea opierające się na przejętym dziedzictwie niemieckim, po włączeniu tych terenów do Polski.
• Maciej Zawistowski – The Process of Adaptation and Assimilation after 1957 as Remembered by the Descendants of the Czech Brethren in Lower Silesia
  O tym, jak potomkowie Braci Czeskich na Dolnym Śląsku pamiętają proces adaptacji i asymilacji po przesiedleniach.

Dodatkowo numer zawiera tekst retrospektywny. Ponieważ czasopismo zostało założone w 1927 roku, każdy numer zaprasza jednego autora do odniesienia się do artykułu z okresu międzywojennego. W tym numerze członkini naszego zespołu, Karina Hoření, podejmuje dialog z tekstem Wacława Junoszy z 1929 roku, dotyczącym relacji czesko-niemieckich, analizując, jak te kwestie prezentują się w świetle dzisiejszej wiedzy:

• Karina Hoření – From Greatness to Ruins: The Hundred Years Between “The German Minority in Czechoslovakia” by Wacław Junosza (1929) and the Present
  Refleksja nad zmianą postrzegania mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji na przestrzeni ostatnich stu lat.

W numerze znalazły się także dwie recenzje książek, obie dotyczące zagadnienia dziedzictwa po migracjach:

• Magdalena Bubík recenzuje książkę Porządek rzeczy: Relacje z przedwojennymi przedmiotami na Ziemiach Zachodnich autorstwa Anny Kurpiel i Katarzyny Maniak.
  Książka analizuje, jak przedmioty z przeszłości funkcjonują w pamięci mieszkańców Ziem Zachodnich.
• Kamila Fiałkowska recenzuje książkę Koloniści z Rio Claro: Społeczno-językowe światy polskich osadników w południowej Brazylii autorstwa Karoliny Bielenin-Lenczowskiej.
  To studium opisujące, jak migracja wpłynęła na życie, język i tożsamość polskich osadników w Brazylii.

Cały numer dostępny jest bezpłatnie w otwartym dostępie na platformie czasopisma.

Serdecznie dziękujemy wszystkim autorom za ich kreatywność, cierpliwość i zaangażowanie. Wasza praca była nieoceniona przy powstawaniu tego numeru.

Z przyjemnością informujemy, że nasza kierowniczka, Karolina Ćwiek-Rogalska, została niedawno głosem eksperckim w de Volkskrant, jednej z wiodących gazet w Holandii. W specjalnym raporcie upamiętniającym 80. rocznicę przesunięcia granic Polski na zachód Karolina rozmawiała z Arnoutem le Clercqiem o widmowych wymiarach okresu po przesiedleniu — w jaki sposób echa straty, pamięci i przeszłości nadal kształtują teraźniejszość. Mówiła o tym, w jaki sposób koniec II wojny światowej nie tylko zmienił granice, ale także wyrwał z korzeniami miliony istnień. W artykule wyjaśniła, w jaki sposób nie tylko władze, ale także ludzie poddani tym zmianom, zareagowali na przymusową migrację. Artykuł podkreśla również nasze trwające badania nad spuścizną okresu po przesiedleniu w Europie Środkowej — przyglądając się, w jaki sposób historia nawiedza przestrzeń, kulturę materialną i życie mieszkańców dzisiaj. Artykuł mogą Państwo przeczytać (w języku niderlandzkim) tutaj.

Wpis na blogu gościnnie przygotował Mariusz Fornagiel, doktorant w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tekst zagłębia się w sensoryczne doświadczenie granicy polsko-słowackiej, podkreślając niuanse natury granicy jako czegoś więcej niż tylko fizycznego rozgraniczenia. Zamiast tego jest ona przedstawiana jako przestrzeń ukształtowana przez codzienne praktyki i interakcje międzyludzkie, która wykracza poza jej polityczne znaczenie. Granica jest tu opisana jako historycznie niewidoczna, płynnie łącząca się z krajobrazem językowym, wizualnym, który definiuje region. Jednak zmiany w dynamice politycznej spowodowały zwiększoną świadomość granicy, oznaczając ją jako widoczny i uregulowany podział. Mariusz zagłębia się w to, jak granica była postrzegana, odczuwana i jaki sens nadawały jej osoby zamieszkujące w pobliżu, rzucając światło na wieloaspektową naturę doświadczenia granicy.

Link do wpisu na blogu znajdą Państwo tutaj.

Nasza współpraca z Muzeum Pomorza w Greifswaldzie w Niemczech trwa. Po zeszłorocznym spotkaniu roboczym nasz badacz, Michal Korhel, powrócił tam, aby zaprezentować wyniki swojej najnowszej pracy. W swojej prezentacji Michal skupił się na regionie Pomorza, w szczególności odnosząc się do tematu „duchów niemieckich”, które rzekomo nawiedzają mieszkańców Goleniowa. Przedstawił różne przykłady niemieckiego dziedzictwa kulturowego zachowanego w mieście i zbadał, w jaki sposób lokalni mieszkańcy angażują się w to dziedzictwo i reagują na nie dzisiaj. Późniejsza dyskusja stworzyła cenną okazję do porównania tych doświadczeń z doświadczeniami innych regionów dotkniętych przymusowym przesiedleniem poprzednich populacji. Chcielibyśmy podziękować Muzeum – a w szczególności Dorocie Makrutzki – za zaproszenie i wsparcie.
 

Zapraszamy do obejrzenia krótkiego filmu stworzonego przez Polską Akademię Nauk, w którym Karolina opowiada o tym, co robimy w ramach projektu. Film został nakręcony w Warszawie, co jest dość nietypowe. Skąd się wzięło widmowe piękno stolicy Polski? Oto link, pod którym mogą Państwo zobaczyć więcej!

W tym semestrze nasz zespół rozpoczął prowokujący do myślenia cykl wewnętrznych seminariów poświęconych eksploracji niemieckiej kultury pamięci, ze szczególnym uwzględnieniem przedstawienia wygnania i przesiedlenia w powojennych dziełach sztuki i pracach naukowych, zakorzenionych w Niemczech.

Rozpoczęliśmy w styczniu od dogłębnej analizy „Alles, was wir nicht erinnern”, niedawnego bestsellera autorstwa Christiane Hoffmann. Książka, osobista relacja z odtworzenia podróży jej ojca ze Śląska, stanowiła przejmujący punkt wyjścia do ciszy i napięć otaczających dzisiejszą pamięć zbiorową w Niemczech. Niektóre z naszych refleksji na ten temat można znaleźć tutaj.

Stamtąd przeszliśmy na bardziej akademickie terytorium, omawiając dwa przełomowe artykuły Roberta G. Moellera, który pisał obszernie o podzielonych kulturach pamięci Niemiec Wschodnich i Zachodnich. Chociaż jego argumenty są bogate i dobrze uzasadnione, podeszliśmy do nich z perspektywy widmontologicznej, badając to, co pozostaje niewypowiedziane lub widmowe w jego narracji. Doprowadziło nas to do obejrzenia zachodnioniemieckiego filmu Grün ist die Heide z 1951 r., który Moeller uważa za jeden z najpopularniejszych filmów tej epoki. Projekcja wywołała dynamiczną dyskusję na temat tego, w jaki sposób temat wygnania w filmie jest zarówno obecny, jak i wyparty — jednocześnie widoczny i zawoalowany — nawiązując do duchowych obecności, z którymi wszyscy stykamy się podczas naszych badań terenowych.

Na zakończenie tej serii seminariów zajrzeliśmy do tekstu Billa Nivena, skupiającego się wyłącznie na kulturze pamięci NRD. To zakończy nasze badanie tego, jak pamięć rozchodziła się w powojennych krajobrazach Niemiec.

Wrócimy po lecie — naładowani energią dzięki pracy terenowej, konferencjom i pisaniu — z nową serią seminariów. Do tego czasu będziemy nadal zastanawiać się nad tym, co jest pamiętane, co jest zapomniane i co pozostaje pomiędzy.

Pierwsze dni maja przyniosły przyjemną, słoneczną pogodę. Nasz badacz, Michal Korhel, wykorzystał to podczas swoich badań terenowych w Handlovej, wyruszając na poszukiwanie śladów dawnych niemieckich mieszkańców w otaczającym krajobrazie kulturowym. Wędrówki odbywał z mieszkańcem z mieszanej rodziny – jego matka pochodziła z niemieckiej rodziny w Handlovej, a jego ojciec przybył do miasta jako osadnik z Węgier. Dzięki temu przewodnikowi Michal zyskał cenne informacje nie tylko na temat lokalnych lasów, ale także na temat stylu życia i praktyk rolniczych ludności niemieckiej, jak również zmian, jakie zaszły w regionie po II wojnie światowej.
 

Pierwszy dzień rozpoczął się pod wzgórzami Biela skala i Veľký Gríč, które miały symboliczne znaczenie dla ludności niemieckiej. Znaczna część zboczy wzgórz służyła przed wojną jako pastwiska dla bydła. Świadczą o tym pozostałości tzw. letnich stajni i różne drzewa owocowe – wiśnie, jabłonie i grusze – które obecnie można znaleźć na skraju lasu lub nawet głęboko w lesie. Drzewa te pierwotnie sadzono, aby odstraszyć zwierzęta leśne od wkraczania na działki ogrodowe. Dziś ich kwiaty i owoce są żywym przypomnieniem o niemieckiej ludności Handlovej, która zasadziła je dziesiątki lat temu, zanim została przymusowo przesiedlona po wojnie. W wielu częściach okolicznych terenów nadal można znaleźć stosy kamieni – niegdyś granice poszczególnych działek. Nieruchomości te zostały później znacjonalizowane na mocy tzw. dekretów Beneša. Jednak ponieważ państwo czechosłowackie i nowi osadnicy nie byli w stanie lub nie chcieli korzystać z ziemi w taki sam sposób, jak poprzedni mieszkańcy, duża jej część została ponownie zalesiona. Z biegiem czasu las stopniowo pokrył dziesiątki, a nawet setki lat pracy pierwotnej populacji.
 

Część tej historii jest obecnie na nowo odkrywana przez lokalnych entuzjastów, w tym przewodnika Michala. Jednym z przykładów jest źródło rzeki Handlovka, która przepływa przez miasto Handlová. Jej lokalizacja została niedawno ponownie zidentyfikowana. Ślady, takie jak dominujące drzewo i pozostałości otaczających murów, sugerują, że ludność niemiecka dobrze znała źródło, prawdopodobnie korzystając z niego jako celu krótkich wycieczek. Po oczyszczeniu oczekuje się, że ponownie będzie służyć podobnym celom rekreacyjnym.
 

Drugiego dnia Michal i jego przewodnik podążyli śladami niemieckich górników, którzy kiedyś dojeżdżali do kopalni Handlová z pobliskiej Jánovej Lehoty (znanej po niemiecku jako Drexlerhau). Wzdłuż trasy górnicy podobno zatrzymywali się, aby pomodlić się przy krzyżu, który stoi do dziś. Podczas spaceru Michal ponownie natknął się na pozostałości zabudowań gospodarczych i różne drzewa owocowe. Niedalekie jezioro, sztucznie stworzone przez Niemców, zostało po wojnie przekształcone w popularne miejsce wypoczynku dla nowych osadników. Jak wspominał przewodnik Michala, dzieci budowały drewniane tratwy i odtwarzały bitwy morskie na jeziorze. W maju młode pary siadały pod kwitnącą wiśnią na brzegu. Dziś jezioro wydaje się zaniedbane i nikt nie pomyślałby o pływaniu w jego wodach.
 

Michal zakończył swoją podróż w Jánova Lehota. Podobnie jak w Handlovej, znajdują się tam kamienne domy zbudowane przez miejscową ludność niemiecką przed II wojną światową. Jednak Jánová Lehota zachowała bardziej widoczne dowody swojej niemieckiej przeszłości. Być może najbardziej widoczny jest pomnik miejscowych mieszkańców, którzy zginęli w I wojnie światowej, znajdujący się naprzeciwko kościoła.
 

Spacer po krajobrazie wokół Handlovej ujawnia wiele śladów życia, jakie kiedyś prowadzili pierwotni niemieccy mieszkańcy. Jednak wiele z nich pozostaje niezauważonych przez przeciętnego turystę lub leży poza oznakowanymi szlakami. Dlatego Michal jest szczególnie wdzięczny swojemu przewodnikowi, którego znajomość lokalnego krajobrazu i osobistych historii nadała nowe znaczenie miejscom, które napotkali. Przez pryzmat tej narracji pozostałości po poprzednich mieszkańcach zostały umieszczone w kontekście zarówno niemieckiego dziedzictwa, jak i nowszej obecności Słowaków. W ten sposób samo spacerowanie staje się istotną metodą badawczą.
 

Gdy zima zamieniła się w wiosnę, większość naszej energii poświęciliśmy intensywnej pracy terenowej — podróżom, obserwacjom, rozmowom i odkryciom. Aby się zregenerować i zastanowić, 23 kwietnia zorganizowaliśmy wewnętrzne seminarium, na którym podzieliliśmy się naszymi ostatnimi doświadczeniami i spostrzeżeniami z terenu.

Michal przedstawił swoje podróże do Czech i Słowacji, gdzie zgłębiał tematy istotne dla jego szerszych badań nad polsko-słowackimi krajobrazami pamięci. Na Słowacji spędził kilka tygodni, tropiąc ślady różnorodnego dziedzictwa niemieckiego, zagłębiając się w lokalne historie w Hauerlandzie i ich ciągłą obecność w narracjach kulturowych. Mogą Państwo przeczytać więcej o jego podróżach tutaj i tutaj.

Magdalena kontynuowała swoje badania terenowe w Pile w Polsce, skupiając się na dawnych obiektach protestanckich i ich transformacji — szczególnie w trakcie Wielkiego Postu. Jej praca odkryła inne wymiary tego, w jaki sposób te przestrzenie są poddawane recyklingowi, reinterpretowane lub cicho pozostają w tle współczesnego życia religijnego społeczności protestanckich i katolickich. Podsumowała to w jednym z postów.

Tymczasem Karolina wróciła do powiatu wałeckiego, gdzie współpracowała z Muzeum Ziemi Wałeckiej nad nową stałą wystawą, a także przeprowadzała wywiady, aby pogłębić naszą wiedzę na temat dziedzictwa regionalnego i jego żywej pamięci. Ona i Magdalena mogły się nawet spotkać osobiście — rzadki i mile widziany moment wspólnej pracy terenowej.

Słyszeliśmy również o nowościach od Karin, która reprezentowała nasz zespół na konferencji REECAS w Seattle. Jej refleksje wywołały dyskusję na temat tego, jak komunikować naszą pracę skupioną na Europie Środkowej szerszej międzynarodowej publiczności i jak tematy pamięci, przesiedleń i dziedzictwa rezonują w różnych regionach.

Ta energetyzująca sesja przypomniała nam, jak bardzo nasze badania są ze sobą powiązane, nawet gdy pracujemy w różnych miejscach i nad różnymi tematami. Praca terenowa zabiera nas w świat — ale seminaria takie jak to ponownie nas jednoczą. I tak — dobrze jest rozmawiać!

Na początku kwietnia Karina Hoření miała okazję zaprezentować wyniki swoich badań w Seattle. Coroczna konferencja Northwest Regional Conference for Russian, East European and Central Asian Studies (REECAS) na Uniwersytecie Waszyngtońskim gromadzi naukowców z Zachodniego Wybrzeża i Europy. Karina przedstawiła studium przypadku Gustava i Adolfa – dwóch mężczyzn narodowości niemieckiej, którzy próbowali odzyskać skonfiskowaną własność. Karina wykorzystuje ich przypadki, aby zilustrować różnice między czeskimi i słowackimi regionami po przesiedleniach. Prezentowanie naszego projektu poza Europą Środkową zawsze stanowi wyzwanie i cenne jest uzyskanie opinii zwrotnej i znalezienie wspólnych tematów z naukowcami z różnych regionów.