Aktualności

Tym razem bez Michala — członkinie naszego zespołu postanowiły omówić aktualne czeskie badania naukowe dotyczące dawnych niemieckich miejsc i cmentarzy, opublikowane w tym roku w międzynarodowych czasopismach. Badaczki spotkały się online, aby przedyskutować artykuł pt. „Institutionalised amnesia? Exploring geographies of memory and the care of German graves in Central Europe: insights from the Czech Republic” autorstwa Lukáša Novotného, badacza z Uniwersytetu Jana E. Purkyně w Uściu nad Łabą oraz artykuł „Reanimation of abandoned places: three case studies from Czechia” autorstwa zespołu czeskich naukowców.

Novotný koncentruje się na ochronie dawnych niemieckich cmentarzy w Czechach i przeprowadził wywiady z burmistrzami oraz specjalistami. Jego dane pokazują, że opieka nad cmentarzami to nie tylko kwestia polityki międzynarodowej i ideologii, ale także codziennego zarządzania, które jest trudne dla małych czeskich gmin.

Badanie Kreisslovej i zespołu autorów to porównawcza analiza trzech przypadków opuszczonych i zniszczonych dawnych niemieckich wsi w Czechach oraz oddolnych działań na rzecz ich odbudowy lub upamiętnienia. Skupiają się na alternatywnych praktykach ochrony dziedzictwa i wysuwają hipotezy, jak mogą one inspirować refleksję nad opuszczonymi miejscami w innych regionach.

Oba teksty zainspirowały nas do pisania o regionie, a ponieważ zostały opublikowane w modelu open access, zachęcamy Was do zapoznania się z nimi.

Jednocześnie zapraszamy do bliższego zapoznania się z tematem i przeczytania informacji o ostatnich badaniach terenowych Kariny, która opisuje, jak grupa wolontariuszy opiekuje się zniszczonym cmentarzem dawnych niemieckich mieszkańców wsi Čermná (niem. Leukersdorf) koło Ústí nad Labem (niem. Aussig).

W ramach swoich badań terenowych Karina Hoření wzięła w połowie października udział w wydarzeniu Wandelust, zorganizowanym przez artystkę Lucie Králíkovą.

Od kilku lat grupa wolontariuszy opiekuje się zniszczonym cmentarzem dawnych niemieckich mieszkańców wsi Čermná (niem. Leukersdorf) koło Ústí nad Labem (niem. Aussig). Inicjatywa ta, podobnie jak wiele innych na czeskich pograniczach, jest wyjątkowa, ponieważ oprócz prac porządkowych przy grobach obejmowała także artystyczny performance w lokalnym opuszczonym kościele.

Wydarzenie to, wykorzystujące specyficzną nekromantyczną atmosferę porzuconych obiektów sakralnych w dawnych niemieckich regionach przygranicznych i jednocześnie ją estetyzujące, przyciągnęło różnorodną publiczność.

Spotkali się tu studenci szkół artystycznych, okoliczni mieszkańcy, słowacki pisarz, a także dwoje etnologów badających pogranicze – wszyscy wspólnie wyrywali chwasty i sadzili nowe kwiaty.

To wydarzenie pokazuje, w jaki sposób czeska pamięć zbiorowa wykształciła formy upamiętniania niemieckiej przeszłości – oraz kim są aktorzy, którzy ten proces współtworzą.

Michal Korhel miał ostatnio przyjemność uczestniczyć w międzynarodowej konferencji „Das ‘Erbe’ – Praktiken und Akteure in grenzüberschreitender Perspektive”, zorganizowanej przez Niemiecko-Czeską i Niemiecko-Słowacką Komisję Historyków. Wydarzenie odbyło się w dniach 8–11 października w historycznym mieście Kutná Hora w Czechach.

Podczas swojego wystąpienia pt. „Die Geister von Hauerland: Deutsches Erbe der Region Oberes Neutra seit 1945” Michal podzielił się wynikami badań nad regionem Hauerland w środkowej Słowacji — obszarem, który niegdyś zamieszkiwała ludność niemieckojęzyczna, a który uległ głębokim przemianom po 1945 roku. W oparciu o badania etnograficzne, historię mówioną oraz kwerendy archiwalne, analizował, jak materialne ślady niemieckiego dziedzictwa przetrwały w niejednoznacznych formach – jako fragmenty balansujące między obecnością a nieobecnością, nawiązujące do koncepcji hauntologii.

Wystąpienie wywołało żywą dyskusję na temat zastosowania hauntologii w interpretacjach historycznych, roli lokalnych aktorów w kształtowaniu kultury pamięci oraz kwestii winy w powojennych relacjach między Niemcami a osadnikami. Michal otrzymał również cenne wskazówki dotyczące dalszych kierunków badań – w tym sugestię o miejscu, które rzekomo jest dosłownie nawiedzane przez niemieckie duchy.

Michal składa serdeczne podziękowania organizatorom oraz wszystkim uczestnikom za inspirujące rozmowy, krytyczne pytania i owocną wymianę myśli podczas tych dni w Kutnej Horze.

9 października Karolina zaprezentowała swoją pracę dotyczącą polskiej części badań podczas seminarium Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Jej wystąpienie koncentrowało się na metodologicznych wyzwaniach związanych z pracą z hauntologią — zarówno w badaniach archiwalnych, jak i w etnograficznym terenie. Omówiła mało zbadany temat drugiego pokolenia osadników, a także kwestie metodologiczne pojawiające się podczas pracy z archiwami nieinstytucjonalnymi, takimi jak materiały przechowywane prywatnie w domach rodzinnych, a nie w publicznych repozytoriach. Karolina zastanawiała się również nad tym, w jaki sposób przestrzenie — podobnie jak przedmioty — podlegają procesom resemantyzacji, zyskując nowe znaczenia poprzez użytkowanie, pamięć i codzienną praktykę.

Dyskusja, która nastąpiła po prezentacji, koncentrowała się zarówno na kwestiach metodologicznych, jak i teoretycznych, w tym na roli faktu i domysłu w opowiadaniu historii oraz na specyficznych trajektoriach historycznych dawnych terytoriów niemieckich włączonych do Polski po 1945 roku.

Karolina wyraża wdzięczność organizatorom za zaproszenie oraz za bogatą i inspirującą dyskusję, która pogłębiła metodologiczny dialog w ramach naszego projektu.

8 października 2025 roku w studiu „Duży Pokój” odbyła się debata zatytułowana „To, co zostało. Doświadczanie historii w post-migracyjnej Europie Środkowej”. Dyskusja została zainspirowana najnowszym numerem czasopisma Sprawy Narodowościowe. Seria nowa, który został zredagowany przez Karolinę Ćwiek-Rogalską i Michala Korhela (link do wstępu redakcyjnego) i koncentruje się na tematyce pamięci, tożsamości i dziedzictwa w regionach dotkniętych przymusowymi migracjami. Numer zawiera również teksty oparte na badaniach prowadzonych w ramach projektu ERC Spectral Recycling.

Karina Hoření, Magdalena Bubík oraz Michal Korhel przyjrzeli się temu, jak pamięć i historia są doświadczane z różnych perspektyw: Karina omówiła budowanie tożsamości narodowych i napięcia etniczne w Pierwszej Republice Czechosłowackiej; Michal zbadał rolę teatru na Słowacji w ożywianiu pamięci o wysiedlonych społecznościach niemieckich; Magdalena w recenzji skupiła się na emocjonalnym i historycznym znaczeniu codziennych przedmiotów w powojennych polskich miastach.

W wydarzeniu wzięli udział badacze i badaczki: Kamila Fiałkowska (Uniwersytet Warszawski), Agata Tumiłowicz-Mazur (New York University) oraz Dariusz Stola (Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk). Debatę moderowała Karolina Ćwiek-Rogalska, kierowniczka projektu ERC StG Spectral Recycling oraz współredaktorka naczelna Spraw Narodowościowych.

Uczestnicy i uczestniczki zastanawiali się, czym jest doświadczanie historii i co z niej pozostaje w naszej codzienności. Rozważali naturę pamięci oraz złożone powiązania między biografiami jednostkowymi a historią zbiorową.

Dziękujemy wszystkim za obecność, inspirujące pytania i wartościową rozmowę!

Uczestnicy i uczestniczki spotkania, zdjęcia: Wiktoria Nylec

Podczas naszego pierwszego seminarium po letniej przerwie omówiliśmy nadchodzące tematy na ten semestr, a przede wszystkim wymieniliśmy się doświadczeniami z ostatnich miesięcy badań terenowych. Znaczna część naszej pracy w tym sezonie odbywała się na Słowacji, która naturalnie stała się głównym punktem naszej rozmowy.

Karina rozpoczęła spotkanie refleksjami ze swoich badań terenowych na Słowacji, koncentrując się na napięciach między dwoma odmiennymi nurtami lokalnej pamięci: upamiętnieniem niemieckiej przeszłości a wspominaniem Słowackiego Powstania Narodowego. Jej obserwacje doprowadziły do szerszej dyskusji o pozycji etnografa w terenie — o tym, jak badacze są postrzegani przez lokalnych mieszkańców oraz jak takie czynniki, jak płeć czy wygląd, mogą wpływać na to postrzeganie. Ponieważ kwestie te wciąż pozostają niedostatecznie opracowane teoretycznie w naszej dziedzinie, rozmowa poruszyła istotne pytania metodologiczne i etyczne.

Michal również podzielił się spostrzeżeniami z pobytu na Słowacji, przedstawiając, jak podchodził do zagadnienia pamięci poprzez praktykę chodzenia, nawiązując do swoich wcześniejszych doświadczeń z Czech, o których pisał w jednym z postów na blogu. Odtwarzając fragmenty szlaku Słowackiego Powstania Narodowego, badał, w jaki sposób ruch i zmysłowe zaangażowanie mogą przyczynić się do zrozumienia pamięci zakorzenionej w miejscu. Jego prezentacja zainspirowała wspólną refleksję nad dostępnością w badaniach terenowych: które przestrzenie i społeczności są dla nas otwarte, które pozostają zamknięte oraz jak te dynamiki mogą się łączyć z szerszymi procesami depolityzacji niemieckiej przeszłości.

Karolina przedstawiła swoje trwające badania na Pomorzu, gdzie kończy obecnie pracę terenową. Skupiła się na współpracy z Muzeum Ziemi Wałeckiej, w ramach której uczestniczy w przygotowaniu wystawy — zarówno jako część swojego zaangażowania etnograficznego, jak i obowiązków członkini rady naukowej muzeum. Jej refleksje podkreśliły powiązania między badaniami naukowymi, praktyką kuratorską a współpracą instytucjonalną.

Choć Magdalena nie mogła wziąć udziału w spotkaniu osobiście, przesłała pisemne sprawozdanie ze swoich badań terenowych w północnych Czechach. W ostatnich miesiącach jej praca śledziła ścieżki obiektów związanych ze społecznościami protestanckimi, badając, w jaki sposób materialne ślady pośredniczą w procesach pamięci i przynależności w regionie.

Seminarium okazało się cenną przestrzenią ponownego spotkania po wakacjach i refleksji nad tym, jak nasze indywidualne doświadczenia terenowe ze sobą współbrzmią. Dyskusje ujawniły tematyczne ciągłości w naszych projektach — od polityki pamięci i dziedzictwa lokalnego po pozycję badacza w tych splecionych krajobrazach.

Karina Hoření dzieli się refleksjami ze swojej wizyty w archiwum w Moście – mieście w północnych Czechach, naznaczonym złożoną historią wysiedleń. Po wojnie, w wyniku wypędzenia niemieckojęzycznej ludności, historyczne miasto zostało w latach 70. zburzone, aby zrobić miejsce dla kopalni węgla. Jej podróż, osadzona w ramach krytycznych badań nad archiwami, koncentrowała się na odkrywaniu materiałów związanych z niemiecką historią przemysłu północnych Czech.

Podczas badań Karina analizowała karty identyfikacyjne kobiet ze Związku Radzieckiego, które były robotnicami przymusowymi w fabryce dywanów w Maffersdorf/Vratislavice nad Nisou. W trakcie przeglądania dokumentów, dwie fotografie odpadły od kart, zrywając związek między twarzami a nazwiskami. Ten moment skłonił ją do refleksji nad naturą archiwów – nie jako neutralnych zbiorów wiedzy faktograficznej, lecz jako przestrzeni kształtowanych przez konkretnych ludzi, wydarzenia i warunki materialne.

Karina opisuje również ludzi, miejsca i atmosferę samej instytucji, zastanawiając się, w jaki sposób te elementy wpływają na powstawanie i przekazywanie wiedzy w archiwum.

Wpis na blogu znajdą Państwo tutaj.

Magdalena Bubík wraca do swojego rodzinnego miasta, by przyjrzeć się mu na nowo – z perspektywy badaczki i mieszkanki pogranicza. W rozmowie opowiada o swojej fascynacji Mostem Przyjaźni, o duchach historii, które ciągle są obecne w Cieszynie, i o tym, jak badania naukowe stały się drogą do odkrywania własnej tożsamości.

To nie tylko rozmowa o przeszłości, ale też o tym, co ją przenika do dziś – o pamięci, wysiedleniach i życiu na styku kultur.

Zachęcamy do przeczytania i zobaczenia Cieszyna oczami Magdaleny, link do wywiadu dostępny tutaj.

W niedawnej rozmowie dla historycznego cyklu TVN24 Karolina Ćwiek‑Rogalska zastanawia się nad złożonym dziedzictwem tzw. „Ziem Odzyskanych” w Polsce. Opowiada o tym, czym były te regiony, kto został tam przesiedlony oraz jak pamięć i tożsamość związane z tymi terenami wciąż się zmieniają — zwłaszcza gdy nowe pokolenia na nowo interpretują przeszłość.

Rozmowa dostępna tutaj.

Data: 8 października 2025
Godzina: 18:00
Miejsce: Pracownia Etnograficzna, ul. Warecka 4/6, Warszawa

Serdecznie zapraszamy na debatę wokół najnowszego numeru czasopisma Sprawy Narodowościowe. Seria nowa, poświęconego pamięci, tożsamości i dziedzictwu w regionach doświadczonych przesiedleniami.

Numer zawiera teksty badaczy i badaczek z różnych krajów i dziedzin, analizujących, w jaki sposób społeczności lokalne w Europie Środkowej rekonstruują i reinterpretują swoją przeszłość – poprzez folklor, teatr, pomniki czy wystawy muzealne.

Dyskusja będzie koncentrować się na złożonych sposobach, w jakie historie są pamiętane, przeżywane i negocjowane w Europie Środkowej po przymusowych przesiedleniach. W ramach przygotowań do debaty publikujemy artykuły z tego numeru na naszej stronie na Facebooku. Koniecznie je sprawdźcie – znajdą tam Państwo kontekst i ciekawe spostrzeżenia!

Szczególnie zachęcamy do lektury wstępu autorstwa Michala Korhela i Karoliny Ćwiek-Rogalskiej – stanowi on wprowadzenie do głównych tematów tego numeru.

W debacie udział wezmą:

• Kamila Fiałkowska
• Agata Tumiłowicz-Mazur
• Dariusz Stola

Moderacja: Karolina Ćwiek-Rogalska (nasza kierowniczka, współredaktorka naczelna Spraw Narodowościowych)

Debata będzie okazją do rozmowy o tym, jak historia jest pamiętana, przeżywana i negocjowana w post-migracyjnej Europie Środkowej. Wydarzenie jest bezpłatne i otwarte dla wszystkich – zapraszamy do udziału!