Aktualności

Data: 8 października 2025
Godzina: 18:00
Miejsce: Pracownia Etnograficzna, ul. Warecka 4/6, Warszawa

Serdecznie zapraszamy na debatę wokół najnowszego numeru czasopisma Sprawy Narodowościowe. Seria nowa, poświęconego pamięci, tożsamości i dziedzictwu w regionach doświadczonych przesiedleniami.

Numer zawiera teksty badaczy i badaczek z różnych krajów i dziedzin, analizujących, w jaki sposób społeczności lokalne w Europie Środkowej rekonstruują i reinterpretują swoją przeszłość – poprzez folklor, teatr, pomniki czy wystawy muzealne.

Dyskusja będzie koncentrować się na złożonych sposobach, w jakie historie są pamiętane, przeżywane i negocjowane w Europie Środkowej po przymusowych przesiedleniach. W ramach przygotowań do debaty publikujemy artykuły z tego numeru na naszej stronie na Facebooku. Koniecznie je sprawdźcie – znajdą tam Państwo kontekst i ciekawe spostrzeżenia!

Szczególnie zachęcamy do lektury wstępu autorstwa Michala Korhela i Karoliny Ćwiek-Rogalskiej – stanowi on wprowadzenie do głównych tematów tego numeru.

W debacie udział wezmą:

• Kamila Fiałkowska
• Agata Tumiłowicz-Mazur
• Dariusz Stola

Moderacja: Karolina Ćwiek-Rogalska (nasza kierowniczka, współredaktorka naczelna Spraw Narodowościowych)

Debata będzie okazją do rozmowy o tym, jak historia jest pamiętana, przeżywana i negocjowana w post-migracyjnej Europie Środkowej. Wydarzenie jest bezpłatne i otwarte dla wszystkich – zapraszamy do udziału!

W wywiadzie dla „Wysokich Obcasów” dziennikarka Dorota Wodecka rozmawia z Karoliną Ćwiek-Rogalską — naszą kierowniczką projektu i autorką cenionej książki „Ziemie. Historie odzyskiwania i utraty”. Rozmowa dotyka różnorodnych doświadczeń powojennych milionów ludzi przesiedlonych na tzw. Ziemie Odzyskane, ale porusza również pytania, które badamy w naszym projekcie.

Karolina porównuje, jak te procesy wyglądały w Polsce i powojennej Czechosłowacji, a także ukazuje ich długotrwałe dziedzictwo. Jak nasze genealogie splatają się z politykami i decyzjami naszych przodków po 1945 roku? Dlaczego polscy osadnicy dekorowali niemieckie groby – zwłaszcza w pierwszych latach po wojnie, gdy w okolicy nie było jeszcze grobów ich bliskich? Jak „recykling kulturowy” kształtował nowe wspólnoty – od ponownego wykorzystania niemieckich mebli i pomników religijnych po przekształcanie miejsc pamięci wojennej w polskie miejsca kultu?

To wszystko składa się na szerokie spektrum dziedzictwa emocjonalnego, z którym mieszkańcy regionów po przesiedleniach mierzą się na co dzień.

W maju nasz badacz, Michal Korhel, wziął udział w marszu studenckim z Postoloprt do Žatca w północno-zachodnich Czechach, zorganizowanym ku pamięci tragicznych wydarzeń z końca maja i początku czerwca 1945 roku, kiedy to setki, a być może tysiące niemieckojęzycznych cywilów, w tym kobiet i dzieci, zostały zabite w Postoloprtach.

Podczas marszu uczestnicy symbolicznie nieśli imiona ofiar, starając się nawiązać osobisty kontakt z przeszłością i przywrócić tożsamość jednostkom, które przez długi czas pozostawały anonimowe w zapisach historycznych.

Trasa marszu wiodła przez kluczowe miejsca związane z masakrą, a całe wydarzenie naznaczone było wieloma głęboko poruszającymi momentami — w tym spotkaniem z lokalnym mieszkańcem, którego ojciec był jedną z ofiar, oraz postojami przy pomnikach stworzonych przez aktywistów.

Choć w niektórych lokalnych społecznościach nadal panuje milczenie, inicjatywy upamiętniające — często zapoczątkowane przez osoby spoza regionu — odgrywają kluczową rolę w podtrzymywaniu świadomości o tym bolesnym rozdziale historii.

Marsz był nie tylko aktem pamięci, ale również wezwaniem do rozliczenia się z historią — próbą zmierzenia się z pomijanymi i przemilczanymi aspektami przeszłości oraz nadania głosu tym, którzy przez dekady byli uciszani.

W towarzyszącym marszowi tekście Michal dzieli się swoimi refleksjami, przytacza rozmowy przeprowadzone podczas wędrówki i osadza te doświadczenia w szerszym kontekście lokalnej kultury pamięci.

Link do wpisu na blogu znajdą Państwo tutaj.

W najnowszym numerze Zeitschrift für Slawistik znajduje się artykuł autorstwa Karoliny Ćwiek-Rogalskiej pt. „Memory-making and Vampire-hunting: A Hauntological Study of the ‘Recovered’ Pomerania in the 1950s”.

Artykuł przedstawia, w jaki sposób zarządzano pamięcią i materialnością na Ziemiach Odzyskanych — terenach włączonych do Polski po 1945 roku — na przykładzie studium przypadku z Pomorza Środkowego. Autorka zestawia powieść Drakula Brama Stokera z biurokratycznymi dokumentami z 1958 roku dotyczącymi handlu kamieniami nagrobnymi z dawnych niemieckich cmentarzy w okolicach Koszalina. Badanie ukazuje, jak władze lokalne i centralne PRL mierzyły się z prawnymi, politycznymi i symbolicznymi wyzwaniami związanymi z dziedzictwem niemieckim. Poprzez analizę napięć między odgórnymi dyrektywami z Warszawy a lokalnymi interpretacjami, artykuł rzuca światło na szersze procesy kształtowania pamięci po II wojnie światowej i sporną spuściznę niemieckiej kultury materialnej w latach 50.

Link do artykułu znajdą Państwo tutaj.

Autorką wpisu gościnnego na blogu jest Karolina Gembara – artystka wizualna i badaczka, urodzona i wychowana w Ząbkowicach Śląskich w rodzinie przesiedlonej z różnych części dzisiejszej Ukrainy.

Przypadkowe odkrycie torby wypełnionej starymi fotografiami skłoniło autorkę lipcowego wpisu do poruszającej refleksji nad pamięcią, dziedzictwem oraz skutkami powojennych przesiedleń.

Odnalezione zdjęcia – portrety ślubne, marginalne notatki, rzadkie ujęcia z czasów wojny – odsłoniły historię polskich i niemieckich losów, naznaczoną milczeniem, stratą i emocjonalną złożonością. Wśród nich znalazł się album zatytułowany „Erinnerungen” (Wspomnienia), prawdopodobnie niegdyś należący do wysiedlonej niemieckiej rodziny, który postawił ważne pytania o symboliczne zawłaszczenie, żałobę i trud życia z rzeczami, które są jednocześnie nasze i nie nasze.

Link do wpisu na blogu znajdą Państwo tutaj.

Od 14 do 18 lipca 2025 roku trójka członkiń naszego zespołu — Magdalena Bubík, Karina Hoření i Karolina Ćwiek-Rogalska — prezentowały swoje badania podczas 9. Dorocznej Konferencji Memory Studies Association, która odbyła się w Pradze, w Czechach, pod hasłem Beyond Crises: Resilience and (In)Stability. Konferencje to zawsze wspólne przedsięwzięcia i cieszymy się, że mogliśmy być częścią tego wydarzenia. Odnowiliśmy kontakty z długoletnimi współpracownikami, nawiązaliśmy nowe przyjaźnie oraz mieliśmy okazję podzielić się wynikami naszych badań w ramach projektu SpectralRecycling.

Magdalena zaprezentowała fragment swojej pracy doktorskiej w referacie Two Phantom Churches, Only One Remembered: A Comparative Study of Protestant and Catholic Churches in Post-Displacement Regions. Skupiła się na Pile, gdzie po 1945 roku zburzono dwa kościoły, z których aktywnie upamiętniany jest tylko jeden — rzymskokatolicki, zarówno w krajobrazie miejskim, jak i w pamięci zbiorowej. Jej analiza wskazywała, dlaczego niektóre miejsca kultu religijnego są pamiętane, a inne zapomniane, uwzględniając politykę pamięci, lokalne działania oraz materialne niszczenie. Magdalena wystąpiła w panelu Nostalgia and Memoryscapes wraz z Ümitem Fıratem Açıkgözem (American University of Beirut), który przedstawił referat Monuments, Ruins, and the Making of the Future: The Crisis of Urban Memory in Early Republican Istanbul (1923–1949), oraz Bjornem Krondorferem (Northern Arizona University), który przedstawił temat Testimonial and Toxic Landscapes and Memory Objects. Wszystkie trzy referaty koncentrowały się na pamięci w konkretnych krajobrazach, gdzie indywidualne historie spotykają się z większymi projektami odbudowy przeszłości i przyszłości. Moderatorem panelu był Marcin Jarząbek (Uniwersytet Jagielloński, Kraków).

Karina wystąpiła w panelu Conspiracy Theories, Myths, and Alternative Histories: Probing ‘Speculative Memories’ in Times of Crises, organizowanym przez Ilanę Hartikainen (Uniwersytet Helsiński). Jej referat Ghosts and Treasures: Stories about Post-War Property Changes in the Czech Borderlands poruszał temat, którym była zainteresowana od początku naszego wspólnego projektu, a mianowicie narracje o powojennych zmianach własności na czeskich ziemiach przygranicznych, które od dawna związane są z motywem poszukiwania skarbów – i jak ten motyw ewoluował. Ilana przedstawiła referat A Pseudohistorical Brotherhood: Pro-Russian Sentiment in Czech Political Rhetoric During Russia’s War in Ukraine, wprowadzając nas w pojęcie pseudohistorii i pokazując, jak panslawizm obecny (a częściej nieobecny) jest w współczesnych czeskich narracjach skrajnej prawicy. W panelu uczestniczyła także Jeanmarie Rouhier-Willoughby (University of Kentucky), która omawiała swoją nadchodzącą książkę o sakralnych krajobrazach w Zachodniej Syberii. Sesję moderowała Tatjana Menise (Uniwersytet w Tartu).

Karolina zaprezentowała się w ostatnim dniu konferencji, w panelu, który współorganizowała wraz z kolegami z projektu MEMPOP ERC StG realizowanego w Instytucie Etnologii Czeskiej Akademii Nauk. Panel prowadziła kierowniczka projektu, Johana Wyss. Wraz z Jitką Královą, Laurą Mafizzoli i Ioaną Brunet Karolina eksplorowała pytanie o pojednanie: kiedy pamięć wystarcza? Jej referat “My uncle used to collect everything. Now, I somehow admire him”: The Stories of Formerly German Objects Between State-Level Administration and Personal Narratives dotyczył codziennej etyki przechowywania, wyrzucania lub interpretowania przedmiotów złożonych historycznie. Prezentacja opierała się na studium przypadku z badań terenowych prowadzonych w Wałczu w Polsce. Ioana Brunet podzieliła się spostrzeżeniami ze wstępnych badań terenowych w rumuńskiej Bukowinie w referacie Oktoberfest in the East, podczas gdy Jitka i Laura podsumowały swoje badania: Laura w Gruzji, Gulag past presencing: Generational Memory and the Politics of Reconciliation in Georgia, badając historie reparacji za represje radzieckie, a Jitka w Czechach, Uprootedness as a symptom of marginalisation: Case study from the Ústecký region, gdzie analizowała, jak lokalna historia wysiedleń jest wykorzystywana do wyjaśniania rozwoju regionu.

Razem trzy prezentacje Magdaleny, Kariny i Karoliny odzwierciedlają kluczowe pytania, które stoją u podstaw pracy naszego zespołu badawczego: jak materialne pozostałości – czy to sakralna architektura, przedmioty traktowane jak skarby, czy codzienne rzeczy – kształtują doświadczenie po przesiedleniach? Jakie negocjacje etyczne, emocjonalne i polityczne pojawiają się, gdy ludzie stykają się z rzeczami pozostawionymi przez innych? I jak indywidualne historie, państwowe ramy oraz duchowe ślady łączą się w procesie tworzenia nowych społeczeństw? Te panele stanowiły cenną przestrzeń do testowania pomysłów, dopracowywania koncepcji i utrzymywania dialogu z naukowcami z różnych krajów i dyscyplin. Z niecierpliwością czekamy na kontynuację tych rozmów w nadchodzących miesiącach.

zdjęcia z 9. Dorocznej Konferencji Memory Studies Association

Dwie członkinie naszego zespołu badawczego – Karina Hoření i Magdalena Bubík – wykorzystały lato nie tylko na odpoczynek, ale także na intensywną pracę naukową i promocję naszego projektu. Na początku lipca wyruszyły z dwóch różnych miast – Magdalena z Krakowa, a Karina z Pragi – by spotkać się w jednym miejscu: na konferencji Slow Memory w Porto.

Wydarzenie zostało zorganizowane przez sieć COST Action – SLOW MEMORY, która zrzesza badaczy i badaczki z różnych dziedzin humanistyki i nauk społecznych pod wspólnym hasłem: „zwolnij i poświęć czas, by dobrze pamiętać”. To przesłanie kształtowało cały przebieg konferencji, sprzyjając refleksji, współpracy i uważnemu podejściu do pamięci oraz historii.

Podczas konferencji Karina i Magdalena poprowadziły warsztat zatytułowany „Slow Memory in Photographs”. Uczestnicy pracując w małych grupach, analizowali pocztówki przedstawiające miejsca z naszych badań terenowych. Grupowali je według tematyki, a następnie tworzyli własne pocztówki, inspirowane atmosferą i doświadczeniem konferencji.

Warsztat odbył się w niezwykłym miejscu – dawnej fabryce lamp, obecnie zaadaptowanej na przestrzeń kulturalną Lino Cultural Space. W zajęciach wykorzystaliśmy również nowe technologie – mini drukarka pozwoliła na tworzenie zdjęć na miejscu, co pomogło uchwycić różne warstwy pamięci widoczne w tej przestrzeni. Nic dziwnego, że uczestnicy bez trudu rozpoznali „duchy” unoszące się w tym miejscu.

Pobyt Kariny i Magdaleny w Porto przyniósł nie tylko nowe, cenne kontakty i inspiracje, ale także porcję świeżej, oceanicznej energii – i mnóstwo pomysłów na kolejne badawcze inicjatywy.

Z przyjemnością informujemy, że od lipca tego roku nasza kierowniczka, Karolina Ćwiek-Rogalska, została mianowana na stanowisko profesorki Instytutu.

W polskim systemie akademickim istnieją dwa rodzaje profesury: tytuł profesora – najwyższe wyróżnienie naukowe przyznawane przez Prezydenta RP w uznaniu osiągnięć naukowych – oraz stanowisko profesora w instytucji akademickiej.

Nominacja Karoliny odnosi się do tego drugiego przypadku. Serdecznie gratulujemy Jej tego osiągnięcia i uznajemy je za ważny krok w jej dalszej drodze naukowej.

Jak wystawić koniec Prus Wschodnich?

To pytanie podjął zespół Teatru Jaracza w Olsztynie. Akcja rozgrywa się w mieście, które kiedyś należało do Niemiec – i w teatrze pierwotnie zbudowanym jako Treudanktheater, aby uczcić zwycięstwo plebiscytowe Niemiec w latach 20. – a sztuka rozgrywa się w przestrzeni bogatej w historyczne warstwy. Ponownie otwarta jako polska scena w 1945 roku, miejsce to staje się przejmującym tłem dla All for Nothing, powieści Waltera Kempowskiego ożywionej przez reżyserkę Weronikę Szczawińską.

Sztuka opowiada historię pruskiej szlachty i ich sąsiadów, którzy stają w obliczu upadku swojego świata w brutalnej zimie 1945 roku. Karolina Ćwiek-Rogalska pojechała do Olsztyna, aby zobaczyć, jak ta apokalipsa została przeniesiona na scenę i co oznacza jej wystawianie w miejscu, które ma tak złożoną przeszłość.

Link do wpisu na blogu znajdą Państwo tutaj.

Pod koniec czerwca Magdalena Bubík wzięła udział w seminarium zorganizowanym przez badaczy z Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Weekendowe spotkanie miało formę intensywnych warsztatów: uczestnicy przesyłali wcześniej swoje prace w toku, które następnie były omawiane w grupie. Na seminarium pojawiły się rozdziały rozpraw doktorskich, szkice książek i wstępne wersje artykułów.

Magdalena miała okazję zaprezentować swój artykuł na temat kościoła św. Janów w Pile. Kościół ten pojawiał się już wcześniej w naszych wpisach, ponieważ jest ściśle związany z jej zainteresowaniami badawczymi. Do połowy XIX wieku był on jedynym kościołem w mieście. Podobnie jak wiele innych budynków, został zniszczony podczas tzw. „wyzwolenia” miasta w 1945 roku, a trzydzieści lat później całkowicie rozebrany. Dziś w jego miejscu stoi Hotel Gromada.

Chociaż był to kościół katolicki, Magdalena – prowadząca badania nad społecznościami protestanckimi – poczuła potrzebę napisania o nim. Nie tylko ze względu na jego znaczenie religijne, lecz także dlatego, że jego historia odzwierciedla losy mieszkańców Piły i głębokie zmiany, jakich doświadczyli. Wymiana ludności – głównie protestanckich Niemców na katolickich Polaków – sprawiła, że kościół ten był postrzegany jako „bastion” polskości w okresie pruskiej i niemieckiej administracji. Dziś budynku już nie ma. W jego miejscu stoi hotel, który również ma nawiązywać do przeszłości. Prezentacja artykułu podczas seminarium okazała się wyjątkowo cenna: dyskusja przyniosła wiele spostrzeżeń, sugestii i konstruktywnych uwag, które pomogą w ostatecznym kształcie pracy Magdaleny. W gronie mentorów znaleźli się historycy: Barbara Klich-Kluczewska (Uniwersytet Jagielloński), Katarzyna Stańczak-Wiślicz (Uniwersytet Warszawski), Dobrochna Kałwa (Uniwersytet Warszawski), Marcin Jarząbek (Uniwersytet Jagielloński) oraz Tomáš Pavlíček (Instytut Masaryka i Archiwum Czeskiej Akademii Nauk).

Na wyjątkowość tego doświadczenia wpłynęło także miejsce seminarium. Odbyło się ono w malowniczej Lanckoronie, tuż pod Krakowem, co stworzyło idealne tło do pogłębionych rozmów i refleksji. Otoczeni spokojnym krajobrazem uczestnicy mogli zanurzyć się nie tylko w teksty, ale także w atmosferę sprzyjającą rodzeniu się nowych pomysłów.