[ENG, Slovak version below] Hauerland. This is the name of the predominantly German speaking region in central Slovakia, but also the name of a new play in the J. G. Tajovský Theater in Zvolen, directed and written by Petr Palik. The play depicts the everyday life of a multi-ethnic community in central Slovakia and how it was largely negatively affected by the historical events of the 1930s and 1940s. In the following lines, you can learn about Michal’s impressions from the play he saw on December 13, but also about its significance in the context of the Slovak culture of remembrance with regard to the local German-speaking population.
Foto poster: Vanda Mesiariková
História nemeckej menšiny na Slovensku a predovšetkým násilie páchané voči nej počas Slovenského národného povstania (SNP), ako aj v prvých povojnových rokoch sú v rámci slovenskej spoločnosti ešte stále marginalizované. V tomto smere by sa dalo hovoriť o akejsi “kultúre zabúdania.” Bližšie som sa tým zaoberal v mojom predchádzajúcom príspevku.[1] Krátko po jeho zverejnení som sa od jednej z narátoriek môjho výskumu v Handlovej dozvedel o divadelnej hre s názvom „Hauerland“ hranej v Divadle J. G. Tajovského vo Zvolene v réžii Petra Palika.[2] Nejaký čas mi trvalo, kým som sa do Zvolena dostal, no v decembri minulého roku som predstavenie „Hauerland“ konečne videl. V nasledujúcich riadkoch sa môžete dozvedieť o význame tejto hry v kontexte slovenskej kultúry pamäti ohľadom tu žijúceho nemecky hovoriaceho obyvateľstva, ale zároveň aj o mojich dojmoch, ktoré som si z divadla odniesol. Nie som divadelný kritik, ale historik, a preto sa môže táto recenzia zdať divadelnému publiku trochu netradičná.
Prvotný kontakt širokej verejnosti s dejinami vo väčšine prípadov nevedie cez odborné monografie alebo články, ale predovšetkým cez ich umelecké spracovanie v rôznych médiách, ku ktorým patrí aj divadlo. Inscenácia historických prameňov sa v strednej Európe už dávno etablovala ako špecifická forma prezentácie dejín resp. dejinných udalostí a spojitostí. Jej tvorcovia takýmto spôsobom zároveň vyzývajú verejnosť k diskusii na konkrétne témy. Umelecké spracovanie problematiky nemeckej menšiny vo vojnových, ale predovšetkým povojnových rokoch na Slovensku je dajme tomu oproti rovnakej téme v českom kontexte minimálne. Pri divadelných spracovaniach tvorí výnimku napr. dokudráma Marcela Hanáčka „Domov“,[3] v ktorej autor sa zaoberal núteným vysídlením spišských Nemcov. Paradoxne, mottom 74. sezóny Divadla J. G. Tajovského vo Zvolene, ktorej súčasťou bola aj premiéra predstavenia „Hauerland“, bol taktiež „domov“. Obe hry tak prezentujú Slovensko ako domov karpatských Nemcov, kde žili niekoľko storočí a ktorý museli nedobrovoľne, a často násilne opustiť.
Zber úrody, foto: Vanda Mesiariková
Vráťme sa ale ešte na začiatok. Čo je to vlastne Hauerland? Ináč ako v prípade českého pohraničia resp. Sudet, kde nemecká menšina tvorila na ucelenom území väčšinu, žili Nemci na území Slovenska vo viacerých prevažne nemecky hovoriacich regiónoch. Jedným z nich bol alebo je práve Hauerland nachádzajúci sa na strednom Slovensku v oblasti obcí a miest Nitrianske Pravno, Handlová, Kremnica a Veľké Pole. Zvolen, v ktorom je možné si inscenáciu pozrieť, doň paradoxne nepatrí. Hoci je to geografický názov, Hauerland tvoria aj ľudia, ktorí v ňom žijú – Slováci, Nemci, Maďari, Židia, Rómovia…
Mapa Hauerlandu s nemeckými názvami jednotlivých obcí, Wikimedia Commons, DTG
Práve o týchto ľuďoch a ich vzťahoch v rokoch 1933 až 1946 je predstavenie „Hauerland“. Dej hry nemá jednu hlavnú postavu, ide skôr o príbeh spoločenstva v nemenovanej obci, ktorá sa môže nachádzať niekde v Hauerlande, ale rovnako aj na Spiši a pokojne aj niekde v českom pohraničí. Pestrosť postáv zobrazuje heterogénnosť celej komunity. V priebehu deja je možné sledovať vývoj postáv ovplyvnený dobovými udalosťami. Podobne ako história samotná nie je čierno-biely ani každodenný život jednotlivých postáv. Niektorí Nemci boli ovplyvnení ideológiou národného socializmu, iní sa snažia udržať predvojnový „neutrálny“ stav, vzájomne si pomáhajú nehľadiac na národnosť alebo aktívne bojujú na strane partizánov v SNP. Postavy Židov (trochu stereotypicky obchodníkov) na začiatku priateľsky vychádzajúce s ostatnými obyvateľmi obce, sú postupne vystavované antisemitským útokom, arizácii majetku, a neskôr sa divák dozvedá o ich transporte do koncentračného tábora. Nepriamo je naznačená problematika národnostne zmiešaných manželstiev, na ktoré bolo nazerané s určitou nedôverou a ktoré sa taktiež často nevyhli povojnovej odplate. Na konci v dôsledku nenávisti a konfliktov z pôvodného mnohonárodnostného spoločenstva neostane nič.
Inscenácia „Hauerland“ je autorským dielom. To jej autorovi dáva určitú slobodu pri spracovaní tejto zložitej témy, ale zároveň to môže viesť k (ne)chcenému skresľovaniu dejín. Tejto divadelnej hre predchádzala obsiahla rešerš relevantnej literatúry, rozhovory s miestnymi pamätníkmi a spolupráca s Karpatskonemeckým spolkom na Slovensku. Autor a režisér v jednej osobe v nej využíva aj akési autentizačné ukotvenia, a to vo forme dobových filmových záberov alebo úryvkov z prejavov politikov. Tie pôsobia zväčša atraktívne z audio-vizuálnej stránky a dotvárajú dobovú atmosféru, pričom hre dodávajú určitú vierohodnosť. Asi najsilnejším takýmto prvkom je použitie spomienok na masaker nemecky hovoriaceho obyvateľstva v Banskej Štiavnici počas SNP.[4] Je samozrejme otázne na koľko je bežný divák schopný tieto jednotlivé prvky rozoznať, ak sú zakomponované priamo v monológoch postáv. To, samozrejme, záleží od predchádzajúcich znalostí a môže niekedy pôsobiť problematicky. Ako príklad je v tomto smere možné uviesť scénu povojnového lynču nakrátko ostrihanej Nemky oblečenej vo vlajke nacistického Nemecka. Z historickej perspektívy sú takéto obrazy lynčovaných žien na uliciach známe skôr z povojnového Francúzska, prípadne z českého pohraničia. Do obce v Hauerlande tento obraz veľmi nezapadá, čo si bežný divák nemusí uvedomiť. Táto inscenácia je síce fikciou a má právo na zovšeobecňovanie prípadne sa môže opierať o obrazy z iných geografických kontextov, ale zároveň obsahuje množstvo prvkov dokumentárneho divadla. Preto môže byť pre diváka ťažké určiť, kde je hranica medzi inscenovaným historickým prameňom a umeleckou tvorbou.
Rozhovor o možnostiach odporu, foto: Vanda Mesiariková
V kontexte autenticity „Hauerlandu“ je ešte potrebné spomenúť, že som mal možnosť rozprávať sa o predstavení s niektorými narátormi v rámci môjho výskumu, z ktorých jedna narátorka zažila vojnové a povojnové obdobie priamo v spomínanom regióne. Jej vyjadrenie v zmysle, že sa na predstavení cítila, ako keby sa vrátila v čase, by mohlo predstavovať samostatnú recenziu inscenácie.
Okrem problematiky nemecky hovoriaceho obyvateľstva v „období extrémov“, ktorá je bez pochýb stredobodom predstavenia, otvára „Hauerland“ aj množstvo ďalších tém, ktorým sa slovenský verejný a čiastočne aj odborný diskurz (žiaľ) zatiaľ úspešne vyhol. K nim patria prenasledovanie Rómov a Sintov, ako aj homosexuálov v tom istom období alebo sexuálne násilie zo strany Červenej armády počas oslobodzovania Československa a deti narodené v dôsledku tohto násilia. Na jednej strane ide určite o záslužný a dôležitý počin, no na strane druhej je škoda, že inscenácia ostala len pri načrtnutí týchto tém a nešla v nich ďalej do hĺbky. Ostáva len dúfať, že do budúcna neostanú len v pozadí.
Keď slovné konflikty prerastú do násilia, foto: Vanda Mesiariková
Aj keď divadlo ako také nie je hodinou dejepisu, v určitom smere preberá úlohu akéhosi sprostredkovateľa v rámci historicko-politického vzdelávania. Verejnosti rozpráva príbeh, ktorým vracia diskurzy spojené s minulosťou do prítomnosti. Inscenácia „Hauerland“ poskytuje obecenstvu pohľad na medziľudské vzťahy v období, keď boli do veľkej miery formované veľkými dejinnými udalosťami, a to bez zbytočného pátosu. Zároveň je v nej skrytá kritika slovenskej spoločnosti v súvislosti s vyrovnávaním sa s vlastnou negatívnou minulosťou. Slovami autora a režiséra hry Petra Palika: „robíme hrubé čiary a zakrývame si oči, vymeníme kabáty, ľudia sa len prehodia do iného myslenia alebo ideológie, a fungujeme tu stále.“[5] Z perspektívy problematiky nemecky hovoriaceho obyvateľstva na Slovensku táto divadelná hra totiž vracia tragické osudy tohto obyvateľstva z minulosti a ponúka ich verejnej diskusii s apelom, že ide o dejiny a pamäť Slovenska. Dôležitosť inscenácie spočíva v tom, že slovenská verejnosť tieto osudy nepozná. Aj preto je „Hauerland“ potrebné vidieť.
Michal Korhel
Logge, T., Schöck-Quinteros, E., & Steffen, N. (Eds.). (2017). Geschichte im Rampenlicht: Inszenierungen historischer Quellen im Theater. De Gruyter.
[ENG, Polish below] The post traces back the fate of the “lion monument”, erected as a war memorial in Deutsch Krone in 1925, and toppled down in the postwar Wałcz. The author asks the question of the meanings inscribed into the monument by both, prewar German inhabitants of the town and postwar Polish inhabitants. She delves into the question of what was the aim of erecting war memorials, and what happened to the German heritage in the years following the incorporation of Central Pomerania into Poland.
Wieczorem 11 listopada 2023 roku media obiegły zdjęcia lwa, który uciekł z cyrku niedaleko Rzymu. Zwierzę kluczyło po ulicach między zdezorientowanymi kierowcami. Szybko stało się też częścią memosfery (zdj. 1). Lwa złapano i odstawiono na miejsce, ale samo wydarzenie sprowokowało w końcu dyskusję: jak to możliwe, że w latach 20. XXI wieku we Włoszech nadal istnieją cyrki ze zwierzętami? Wędrujący po okolicy zagubiony lew przypomniał mi o innym lwie, który zniknął z miejsca, gdzie powinien się był znajdować: o lwie z pomnika, wzniesionego w 1925 roku w ówczesnym Deutsch Krone, dzisiejszym Wałczu. Miejscu, z którego kamienny lew wywędrował w połowie minionego wieku. Dokąd? Spróbujmy razem prześledzić jego losy, by znaleźć odpowiedź na pytanie, czy i ten lew może stać się przyczynkiem do dyskusji. A jeśli tak – to o czym?
Zdj. 1 Jeden z memów, które szybko obiegły sieć w związku z wiadomością o ucieczce lwa.
Część I opowieści o lwie, w której Wilibald wysyła pocztówkę, a Józef zastępuje Fryderyka
„Pomnikiem lwa” nazywano w powojennym Wałczu monument, którego oficjalną przedwojenną nazwą był „Graf-Schwerin-Denkmal”. Potocznie nazywano go jednak „Löwen-Denkmal”, co oznacza, że zarówno niemieccy mieszkańcy miejscowości przed 1945 rokiem, jak i polscy po 1945 roku, zwracali uwagę przede wszystkim na wieńczącą monument muskularną figurę lwa (zdj. 2). A jednak, kiedy w 1928 roku do mieszkającej niedaleko Chemnitz adresatki dociera pocztówka z Deutsch Krone z pomnikiem lwa, nie znajdziemy tam ani słowa opisu tego, co widoczne na rewersie. Zamiast tego, do serdecznych pozdrowień jej wuj Wilibald dołącza przeprosiny, że oboje z ciotką dawno się nie odzywali z powodu natłoku spraw zawodowych: Nie gniewaj się, że tak długo do Ciebie nie pisaliśmy, ale Ciotka nie zachodziła na pocztę, a mnie intensywnie pochłonęły sprawy zawodowe[1], zanotuje zielonym atramentem Wilibald Oeser, wysyłając pocztówkę w świat. Czy w związku z tym awers pocztówki nie był istotny? A jeśli tak, to czy dlatego, że „pomnik lwa” był znanym już elementem krajobrazu miasta, czy wręcz przeciwnie – i tak by nikomu nic nie powiedział? Warto zwrócić uwagę, że wizerunek na pocztówce to model, nie zaś faktyczny pomnik. Można więc tę sprawę interpretować na odwrót: pocztówka mogła stanowić rodzaj cegiełki, zakupionej by wesprzeć budowę pomnika, i wysłanej dopiero wtedy, gdy już bezpiecznie stał na miejscu. Wilibaldowi Oeserowi mogło więc na lwie zależeć – choć niekoniecznie musiał o tym pisać na rewersie.
Zdj. 2 Awers i rewers pocztówki, wysłanej przez Wilibalda Oesera z Deutsch Krone do krewnej zimą 1928 roku. Na awersie projekt “pomnika lwa”.
„Pomnik lwa” nie był – na co mogłaby wskazywać jego potoczna nazwa – pomnikiem wyłącznie alegorycznym, na którym postać zwierzęcia symbolizowałaby siłę i odwagę. Wzniesiono go ku czci poległych z konkretnej jednostki wojskowej. Nieprzypadkowo wybrano więc także miejsce jego ulokowania: przed murem koszar, na rogu dwóch ulic, dzisiaj noszących imiona Tadeusza Kościuszki i Józefa Piłsudskiego. Ulice te wielokrotnie zmieniały swoje nazwy i to nie tylko wyłącznie przy okazji polonizacji miasta po II wojnie światowej. Po dojściu nazistów do władzy w Niemczech, w latach 30. XX wieku wiele ulic, dotychczas noszących dość neutralne nazwy wskazujące na kierunek, w którym wiodły, lub inną geograficzną cechę charakterystyczną zostały zmienione na takie ściśle powiązane z nową władzą[2]. Zalecano, by upamiętniały wybitnych dowódców z frontów I wojny światowej, czasami jednak na nowych patronów ulic wskazywano osoby zasłużone dla reżimu nazistowskiego. I tak nowym patronem dotychczasowej Schlossmühlenstrasse (od Młynówki, potoku płynącego przez miasto) stał się Horst Wessel, „męczennik nazizmu”. Ten związany z NSDAP agitator zginął w nieszczęśliwym wypadku w 1930 roku, ale stał się dla propagandy nazistowskiej niezwykle poręczny: pieśń do słów jego autorstwa, „Horst-Wessel-Lied” grana była po hymnie państwowym aż do upadku III Rzeszy. Lustrzane odbicie takich praktyk widać już po wojnie i po pojawieniu się polskiej administracji. W ten sposób dzisiejsza ulica Piłsudskiego – niemiecka Friedrichstrasse, choć nie jest jasne, od którego Fryderyka została nazwana, a imię to nosiło wielu niemieckich władców – po wojnie nosiła początkowo imię Edwarda Osóbki-Morawskiego, przewodniczącego PKWN i Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, istotnej figury początków władzy komunistycznej w Polsce.
Część II opowieści o lwie, w której pewien feldmarszałek ginie pod Pragą a berliński rzeźbiarz przyjmuje dwa zlecenia
Skrzyżowanie wybrano nieprzypadkowo, bo tuż za plecami lew miał jednostkę wojskową, a w momencie powstania – kasyno oficerskie. Pomnik poświęcony został poległym z 14. pułku piechoty im. Grafa Schwerina, czyli 3. pomorskiego (niem. 3. Pommersches Infanterie-Regiment „Graf Schwerin” Nr. 14). Skomplikowaną historię samej jednostki pozostawmy historykom i historyczkom wojskowości[3] – dzieje łączenia pułków, powstawania nowych i przemieszczania ich po mapie Prus to zdecydowanie osobny temat i w niewielkim stopniu łączący się z „pomnikiem lwa”. Ograniczę się do podstawowych faktów.
Jednostka, powstała w trakcie wojen napoleońskich, w roku 1813, swoją nazwę – upamiętnioną na pomniku – zawdzięcza dopiero cesarzowi Wilhelmowi II. To on w 1889 roku wskazał „Grafa Schwerina” jako patrona jednostki. Chodziło o generała feldmarszałka Kurta Christopha von Schwerina, bohatera wojny siedmioletniej (1756-1763), poległego w bitwie pod Pragą. Żołnierze pułku brali kolejno udział w wielkich wojnach, targających Europą w XIX i XX wieku: napoleońskich, tłumieniu Wiosny Ludów, wojnach o zjednoczenie Niemiec i w końcu w I wojnie światowej, gdzie walczyli na froncie wschodnim, w Karpatach, i na froncie zachodnim, we Francji[4].
Zdj. 3 Detal z książki omawiającej historię jednostki w czasie I wojny światowej (Wartenburg, s. 239).
Po zakończeniu wojny, zimą 1918 roku, pułk został zdemobilizowany w Bydgoszczy (a właściwie jeszcze w Brombergu, bo Bydgoszcz w granicach niepodległej Polski znalazła się dopiero w styczniu 1920 roku). Szybko nastąpiła dalsza reorganizacja i tak tradycje „Grafa Schwerina” przejęły 9. i 10. kompania 4. pułku piechoty stacjonującego właśnie w Deutsch Krone. Stało się to latem 1921 roku. Nic więc dziwnego, że pomnik ku czci poległych z tej właśnie jednostki postanowiono ufundować w Deutsch Krone, mimo że sam pułk „Graf Schwerin” nie był dotąd bezpośrednio związany z miastem.
Pomniki poległym i zaginionym (niem. Kriegerdenkmäler)stawiano bowiem we wszystkich państwach zaangażowanych w I wojnę światową, choć w przypadku Niemiec miały one znaczenie nieco inne. Nie tylko pozwalały skanalizować żal po nieobecnych – ciał bowiem w większości nie ekshumowano, a pomniki wznoszono w miejscach, skąd byli polegli, lub do których przynależeli, tak jak w przypadku omawianego monumentu – i nadać sens pierwszej tak masowej śmierci na froncie[5]. Pomniki w Niemczech były bowiem również pomnikami wznoszonymi tym, którzy przegrali. Niosą o wiele więcej sensów, niż mogłoby się wydawać, więc warto uważne przyjrzeć się ich konstrukcji i ceremoniom otwarcia.
I tak, zlecenie na ten szczególny Kriegerdenkmal w Deutsch Krone – w mieście znajdował się już pomnik ku czci poległych w wojnie francusko-pruskiej z lat 70. XIX wieku, ale to opowieść na inną okazję – powierzono urodzonemu w Wiedniu, a pracującemu w Berlinie, rzeźbiarzowi Victorowi Heinrichowi Seifertowi. Miał on już wówczas za sobą kilka podobnych realizacji, m.in. w Dusznikach-Zdroju (wówczas Bad Reinerz), w Dennewitz w Brandenburgii czy w Lübben na Dolnych Łużycach. W sumie zrealizował on około czterdziestu tego typu pomników w różnych miastach ówczesnych Niemiec. W 1924 roku Seifert przyjął zlecenie nie tylko na pomnik w Deutsch Krone, ale także w jeszcze dalej wysuniętym punkcie na mapie „Niemieckiego Wschodu”, w Insterburgu, czyli dzisiejszym Czerniachowsku w obwodzie królewieckim – tam pomnik wieńczył z kolei orzeł. „Pomnik lwa” odsłonięto w Deutsch Krone uroczyście 10 maja 1925 roku. Od wojny minęło siedem lat.
Część III opowieści o lwie, w której Erich Böhme opowiada o Bydgoszczy
Wszystko zaczęło się od mszy polowej na dziedzińcu koszar z udziałem zaproszonych gości: przedstawicieli innych kompanii oraz delegacji weteranów I wojny światowej z okolicy[6]. Serię przemówień rozpoczął generał dywizji Erich Böhme, który dowodził pułkiem między styczniem 1916 a wrześniem 1917 roku. Miał on przede wszystkim podziękować twórcom pomnika – a zatem, jak możemy się domyślać, nie tylko autorowi, ale również wszystkim, których staraniem pojawił się on w mieście. Po nim głos zabrał generał piechoty graf Schwerin, potomek Kurta Christopha, patrona jednostki, której poległych upamiętniano. Na koniec generał dywizji Hans von Paris – w materiale określany jako „ostatni dowódca jednostki”, choć wydaje się, że to jednak pewna nieścisłość, von Paris stał na jej czele od maja 1914 do grudnia 1915 roku, będąc tym samym dowódcą z czasów wybuchu wojny, ostatnim dowódcą był raczej Ernst Thümmel – przekazał pomnik pod opiekę miastu. Z ramienia Deutsch Krone „pomnik lwa” przejął burmistrz Adolf Sperling – później twórca jednej z niemieckojęzycznych historii Deutsch Krone[7]. Wygłosił przy tym okolicznościową sentencję, że „Niemcy muszą żyć, nawet jeśli my będziemy musieli umrzeć”. Sformułowania tego typu często pojawiały się na samych pomnikach, będąc próbą nadania sensu ofierze poległych – członków przegranej armii.
W opisie tej uroczystości pojawia się kilka ciekawych kwestii. Po pierwsze, widać wyraźne próby łączenia poległych żołnierzy z żyjącymi towarzyszami. Wojskowy charakter odsłonięcia pomnika mocuje go nie tylko w „tu i teraz” roku 1925, ale także osadza go w przeszłości: obecność jednego ze Schwerinów nie jest przecież przypadkowa. Równocześnie jednak to miasto ma się zaopiekować pomnikiem – stoi on przed murem jednostki wojskowej, a nie bezpośrednio na jej terenie. Co ciekawe, Sperling, choć wiele miejsca w swojej „Geschichte des Kreises und der Stadt Deutsch Krone” poświęca związkom miasta z wojskiem – w pewnej chwili napisze nawet, że ogólna radość zapanowała w miasteczku, kiedy stało się miastem garnizonowym – o odsłonięciu pomnika, na którym był, nie pisze. Raczej nie dlatego, że nie obchodziła go kwestia upamiętniania I wojny światowej – bo, dla przykładu, tablicę w dzisiejszym Liceum Ogólnokształcącym im. Kazimierza Wielkiego, wówczas gimnazjum miejskiego, upamiętniającą poległych uczniów i absolwentów, opisuje nadzwyczaj szczegółowo[8].
Na przemówieniu Sperlinga uroczystość się jednak nie zakończyła. Przemawiał jeszcze Friedrich von Bülow, pierwszy nadprezydent (niem. Oberpräsident) z pobliskiej Schneidemühl (dzisiejszej Piły), odpowiednik wojewody. Właśnie w Pile od 1922 roku znajdowała się siedziba dość kontrowersyjnej dla wszystkich stron prowincji Grenzmark Posen-Westpreußen oraz rejencji pilskiej (Regierungsbezirk Schneidemühl), wchodzącej w jej skład. Uroczystość zakończyła się paradą wojskową.
A jak wyglądał sam pomnik? Możemy uwierzyć Erichowi Böhmemu, temu, który przemawiał pierwszy. W posłowiu do wspomnianej w jednym z przypisów książki grafa Wartenslebena, opisuje on pomnik następująco:
Pomnik naszych poległych towarzyszy w Deutsch Krone, […] przedstawia lwa na cokole patrzącego na zrabowany Bromberg [tj. przyłączoną do Polski w 1920 roku Bydgoszcz], po bokach [znajdują się] płaskorzeźby przedstawiające feldmarszałka hrabiego von Schwerina pod Pragą i szturmującą piechotę[9].
Na pocztówce od wuja Wilibalda, zaambarasowanego sprawami zawodowymi nadawcy z 1928 roku, widać projekt pomnika z profilu, a dzięki temu jedną ze wspomnianych przez Böhmego płaskorzeźb. Nacierający w ataku piechur podpisany jest „Schwerin Voran”, a więc komendą, by iść naprzód. Wiemy, że pomnik zorientowany był tyłem do jednostki, a zatem gdyby patrzeć na niego od przodu, ta płaskorzeźba znajdowałaby się po lewej stronie. Drugą ze wspomnianych płaskorzeźb, która znajdowałaby się po lewej stronie, widać z kolei na innej pocztówce z epoki. To postać trzymająca chorągiew, podpisana słowami „Feldmarschall / Graf v. Schwerin” (zdj. 4). Konstrukcję obsadzono zielenią pnącą się ku pomnikowi po niewielkim skosie.
Zdj. 4 Widok pomnika z przodu i z drugiej strony, na której znajdowała się płaskorzeżba z grafem Schwerinem. Źródło: Ponad granicami. Strona Muzeum Ziemi Wałeckiej, https://ponad.siteor.pl/pomnik–kamienny-lew-
Cokół, posadowiony na dwuschodkowej podstawie, na wyższym schodku nosił wyrytą sentencję „Ihr Geist Lebt” (pol. „Ich duch żyje”). Była to kolejna z prób nadania sensu śmierci żołnierzy. Na najniższym schodku wykuto krzyż żelazny. Symbolika krzyża żelaznego odwoływała się do czasów wojen napoleońskich, kiedy pułk powstał – odznaczenia odlewać miano wówczas z żelaza, bo cenne kruszce poświęcano na fundusze wojskowe. Notabene, autorem wizerunku krzyża żelaznego był Karl Friedrich Schinkel, wybitny architekt, budowle projektu którego stoją nadal w okolicy Wałcza, np. dzisiejsze kościoły rzymskokatolickie: pw. Stanisława Kostki w Złotowie czy Podwyższenia Krzyża Świętego w Czaplinku.
Na zachowanych zdjęciach z epoki widać, że przód cokołu zajmował rozbudowany napis – trudny dziś do rozszyfrowania jedynie na podstawie zachowanych widoków z boku. Na samej górze znajdowało się odniesienie do upamiętnianej wojny, tj. „Weltkrieg 1914-1918” (pol. wojna światowa 1914-1918), kolejne napisy są już jednak nieczytelne. Na pomniku nie znajdowały się tablice z imionami i nazwiskami poległych[10]. Straty symbolizowała jedynie liczba 3793 oficerów, podoficerów i żołnierzy poległych w I wojnie światowej wypisana na cokole.
Pomnik wieńczyła natomiast muskularna figura lwa, od której wziął on swoją nazwę. Figura lwa na pomnikach ku czci poległych zwykle symbolizowała śmierć – gdy był to jednak lew śpiący. Ten wyraźnie czuwał, jakby tylko czekał na sposobną chwilę do ataku. Być może taki kształt tłumaczą słowa Böhmego o „zrabowanej Bydgoszczy”. Umieszczony na międzywojennym pograniczu lew nie śpi i nie leczy ran, ale jest w każdej chwili gotowy do nowej wojny.
Część IV opowieści o lwie, w której MSV Graf Schwerin Deutsch Krone traci bramkę, a Wałcz traci lwa
Pamięć o żołnierzach pielęgnowano pomimo likwidacji pułku i przejęcia jej tradycji przez inne jednostki. Dla przykładu, wojskowy klub piłkarski, założony w Deutsch Krone w 1930 roku nosił nazwę MSV (czyli Militärsportsverein, wojskowy klub sportowy) Graf Schwerin Deutsch Krone. W 1933 roku w związku ze zmianami w organizacji piłkarskiej ligi pomorskiej przeniesiono go do Greifswaldu. Tu zresztą przecinają się losy dwóch miast, w których prowadzimy badania w projekcie. Oto bowiem, próbując awansować do wyższej ligi, MSV Graf Schwerin poniósł porażkę z… SC (Sportsclub) Blücher Gollnow, czyli klubem z Goleniowa. Ten klub również nosił imię dowódcy wojskowego, tym razem z czasów napoleońskich, Gebharda Leberechta von Blüchera, również związanego z Pomorzem. SC Blücher Gollnow ledwo utrzymał się zresztą wtedy w nowej lidze, wyprzedzając jedynie VfL Stettin (Verein für Leibesübungen, Stowarzyszenie na rzecz Wychowania Fizycznego). Ten ostatni klub trenował między innymi na Sportplatz Preußen w ówczesnym Stettinie, który w Szczecinie zachował początkowo wojskowy charakter: pierwszym grywającym tam klubem powojennym był bowiem WKS Wiarus[11].
Jakie były losy samego pomnika po 1945 roku, kiedy Deutsch Krone stało się Wałczem? Wiele niemieckich pomników na “Ziemiach Odzyskanych” – zwłaszcza takich, których niemieckość była wyraźnie widoczna – było wówczas niszczonych. Przede wszystkim te, które stały w miejscach dobrze dostępnych, na widoku publicznym. Często zastępowano je upamiętnieniami polskimi, wykorzystując elementy z niemieckich pomników. Bywało jednak, że pomnik – zwłaszcza jeśli jego forma nie przywoływała od razu na myśl niemieckiej kultury, a tak było z lwem – pozbawiano części niosących znaczenie, na przykład napisów i tablic, i pozostawiano na miejscu. Wiele z takich upamiętnień zniknęło dopiero później, choćby w czasie obchodów Tysiąclecia państwa polskiego w latach 1960-1966, kiedy lokalne władze sumienniej przyglądały się miejscowemu krajobrazowi kulturowemu. Jak wyglądały więc powojenne losy lwa?
Zdjęcia z epoki powojennej wskazują, że pomnik został ogołocony z tablic, a napisy zamalowano. Ostał się jednak wizerunek krzyża żelaznego. Jako wyraźny punkt w okolicy lew stał się dogodnym miejscem spotkań – a liczba zdjęć, które sobie pod nim robiono, wskazuje, że uznawano go za wartego uwiecznienia. Jego historia komplikuje się jednak, bo lew, tak samo jak ten żywy lew, od którego zaczęłam tę opowieść, znika. Kiedy? Tego dokładnie nie wiadomo. Rozmówcy wskazują, że zniknął gdzieś w latach 60. lub nawet 70. Na jego miejscu przez dłuższy czas stał kiosk (ponieważ prawo zabrania publikowania zdjęć obiektów wojskowych, nie publikuję zdjęcia skweru, na którym stał pomnik, ponieważ tuż za nim znajdują się budynki wojskowe).
Często wiąże się zniknięcie lwa z remontem stadionu miejskiego. Chętnie powtarzana opowieść brzmi tak, że lwa zakopano pod trybuną lub pod zniczem na stadionie, który znajduje się około trzystu pięćdziesięciu metrów dalej. Faktycznie – przedwojenny stadion znajdował się na dzisiejszej Bukowinie, natomiast w końcu lat 50. Zaczęto planować nowy stadion, położony w centrum Wałcza. Prace zaczęto w 1958 roku, a otwarto w Narodowe Święto Odrodzenia Polski, 22 lipca 1959 roku. Czy zatem koniec lat 50. przypieczętował los lwa? Czy faktycznie pod główną trybuną, gdzie kiedyś znajdował się znicz, spoczywa zaginiony lew?
Jeszcze inna chętnie powtarzana historia w interesujący sposób łączy niemiecką i polską pamięć o pomniku. W opowieści Ericha Böhmego, czujny lew miał patrzeć na wschód, ku „zrabowanej”, tj. przyłączonej do Polski, Bydgoszczy. Stąd cała jego postawa. Polscy mieszkańcy Wałcza przytaczają z kolei anegdotyczne uzasadnienie usunięcia lwa – miał on patrzeć na wschód, co z kolei odczytywano jako zagrożenie dla ZSRR, i to właśnie miało sprawić, że wydał się niebezpieczny. A w końcu zniknął.
Lew wędrujący po przedmieściach Rzymu wzbudził dyskusję o statusie zwierząt cyrkowych w dzisiejszych Włoszech. Historia wałeckiego lwa, od czasu do czasu pojawiająca się na forum publicznym, choćby w mediach społecznościowych, również wzbudza dyskusję, tyle że o statusie poniemieckiego dziedzictwa na tzw. Ziemiach Odzyskanych. „I komu to przeszkadzało?”, pyta od czasu do czasu rozżalony internauta.
Karolina Ćwiek-Rogalska
Wykorzystane źródła i literatura
[1] Sei nicht böse, daß wir dir so lange nicht schrieb(t)en aber Tante war so gar nicht auf dem Posten und ich selbst hatte dienstlich außerordentlich zu tun Pocztówka wysłana w styczniu 1928 r. z Deutsch Krone do Aue im Erzgebirge. Źródło: Kriegerdenkmal – Deutsch Krone, https://ansichtskarten-lexikon.de/ak-163946.html, dostęp on-line 06.12.2023.
[2] Ebert, V. (2021). Koloniale Straßennamen: Benennungspraktiken im Kontext kolonialer Raumaneignung in der deutschen Metropole von 1884 bis 1945. De Gruyter, s. 171.
[3] Chronologiczne zmiany nie tylko tej, ale i innych pomorskich jednostek przedstawił Krister von Albedyll w Soldaten und Garnisonen in Pommern und im Bezirk des II Armee Korps, Stettin 1926, dostępne online: https://kpbc.umk.pl/Content/236544/PDF/Gromadzenie_POPC_018_01.pdf (dostęp 06.12.2023).
[4] Szczegółową historię jednostki w trakcie I wojny światowej przedstawił Herbert Alexander Graf von Wartensleben, w Das Infanterie-Regiment Graf Schwerin (3. Pomm.) Nr. 14 im Weltkriege 1914 – 1918, Berlin 1926. Dostępna on-line: https://tiny.pl/c8t5j (dostęp 06.12.2023).
[5] Więcej o pomnikach poległym, zob. Ćwiek-Rogalska, K., Karczewska, M. & Mrzygłód, I. “Na pamiątkę” czego i komu? Pomniki ku czci poległych i zaginionych w I wojnie światowej, komentarz naukowy do Katalogu pomników Pomorza Środkowego, dostępny on-line: https://ispan.waw.pl/pomniki-poleglych/komentarz/ (dostęp 06.12.2023).
[6] Opis uroczystości za „Deutsch Kroner und Schneidemuhler Heimatbrief“, August 1964, s. 14.
[7] Sperling, A. (2021). Geschichte des Kreises und der Stadt Deutsch Krone, (red). Soorholtz, T., Das Archiv.
[8] Tamże, s. 236-237.
[9] W oryg. Das Denkmal für unsere gefallenen Kameraden in Dt. Krone (…) trägt einen Löwen auf Sockel, mit dem Blick nach dem geraubten Bromberg, flankiert von Reliefs mit Feldmarschall Graf von Schwerin bei Prag und einem stürmenden Infanteristen. Herbert Alexander Graf von Wartensleben, Das Infanterie-Regiment…, dz. cyt.,s. 190.
[10] Lista poległych zamieszczona jest jednak w przywoływanej książce Wartenslebena, ss. 201-238.
[11] Za pomoc w ustaleniu przed- i powojennych losów stadionu VfL Stettin dziękuję Karolinie Andrzejewskiej.
[ENG, Czech version below] As for other members of our team, research stays in the field are part of Karin’s work. We usually go to two countries for longer periods of time. For Karin, it is northern Bohemia and central Slovakia, two regions where the German past is still palpable. The field stays are intense, but at the same time often lonely. Ethnographers write down not only what they find out but also their feelings and experiences. To get you familiar with this particular experience, this time we present an excerpt from Karin’s diary from her second stay in central Slovakia. One Saturday in October, she went to Hadviga, originally a large village where mostly German Slovaks used to live, but which after the war became depopulated. Today, there are only a few summer cottages. Karin traveled with E., whom she had met in Hadviga already in the summer.
Stejně jako pro jiné členy našeho týmu i součástí práce Karin Hoření jsou výzkumné pobyty v terénu. Obvykle jezdíme na delší časové období do dvou zemí – pro Karin jsou to severní Čechy a střední Slovensko, dva regiony, kde je německá minulost stále patrná. Terénní pobyty jsou intenzivní, ale často zároveň osamělé. Etnografové a etnografky si v jejich průběhu zapisují nejen co zjistili, ale také své pocity a prožitky. Tentokrát přinášíme ukázku z Karinina deníku z jejího druhého pobytu na středním Slovensku. Jedné říjnové soboty vyrazila do Hadvigy, původně velké obce, kde žili převážně němečtí Slováci, ale která se po válce vylidnila. Dnes je tu jen několik chat. Karin vyrazila s E., se kterou se v Hadvige seznámila už v létě.
Protože v sobotu jede do Slovenského Pravna jen jeden autobus, vyrazily jsme až v jedenáct a musely jsme jít i do Brieští pěšky. Všechny ty síly, které už v létě působily, že se na Slovensku vždy všechno daří, začaly působit, jen co jsme vyšly za vesnici: od autobusu šel za námi ještě nějaký mladý chalan a ukázalo se, že ho E. zná – někde spolu pracovali. Nenápadně jsem se vloudila do jejich klábosení a zeptala jsem se, jaká je historie jeho rodiny v Brieští a on na to :”Moji starí rodičia hovorili nemecky, môžem Vás zaviezť za starkým”, a opravdu nás zavedl k domu na horním konci dědiny. Brieštie tvoří jen jedna ulice a tak jsme potkali i ty dvě jediné osoby, se kterými jsem už v Briešti mluvila. Návštěva u dědy našeho nového známého probíhala podle stejného scénáře. Zrovna pracoval na zahradě, nejdřív řekl, že přece nic neví a pak jsme postávali tak půl hodiny u branky a povídali si přes plot.
Opravdu se místo nějak vtiskuje do charakteru mých rozhovorů. V Liberci je to pořád, jako kdyby měl člověk komorníkovi předkládat navštívenku. Musím být pozvaná, boty se nezouvají, pije se káva a rozhovor se natáčí (ale taky se o věcech německých někdy mlčí a vyžaduje se diskrétnost). Zato na vesnici na středním Slovensku stačí přijít neohlášeně a pak se přes plot vykládá o tom, kdo byl v táboře pro Němce v Novákách.
I v dalších věcech, o kterých jsme vyprávěli, odpovídal rozhovor tomu, co už jsem věděla nebo slyšela. Jako dítě moc neuměl slovensky, když nastoupil do Slovenského Pravna do školy ostatní děti mu nadávali do Němců, příbuzní a známí odcházeli do Německa i později v šedesátých letech, práce v hospodářství bylo pořád hodně. Některé momenty ale byly nové. Tento muž pracoval v šedesátých letech jako ovčák na Hadvige, věděl, kde byly ovčíny, jak vypadaly domy.
Pořád jsem se ale nemohla dostat k tomu, jak v obou vesnicích proběhla konfiskace: chvílemi ve vyprávění přišla rodina o všechno, chvílemi pracovala do úmoru na rodinných polích a pasienkách. Nebylo ani jasné, komu patřily pastviny na Hadvige, když tam pracoval. Pořád jsem se doptávala a bylo vidět, že se úplně míjíme. Nakonec jsme pochválily hospodářsví, pohladily kočku, popřály zdraví a šly směrem na Hadvigu.
Brieštie a scéna mého prvního rozhovoru, fot. Karina Hoření
Doufala jsem, že tento poslední teplý víkend třeba přijeli i jiní chalupáři, než které jsem potkala v létě. Opravdu hned u druhé chatky byl starší muž. E. mi pověděla, že je to P., člověk, o kterém ostatní mluvili jako o duši hadvižské komunity a jako o někom, kdo má na Hadvigu i rodinnou vazbu. Musela jsem se tedy s ním jít seznámit. Měl radost a já se hned začala vyptávat. Šlo to ale stejně jako v Brieští, přišlo mi, že spíš než že bych rozumněla víc tomu, jaké byly majetkové poměry v Hadvize a proč byla postupně opouštěná, spíš se v tom ztrácím:
P.: Moja stará mama mala odísť do Nemecka, ale potom si to rozmyslela.
Já: Jak chtěla, bylo to po válce nebo někdy později? Měli jít do odsunu nebo se rozhodli později vystěhovat se dobrovolně?
Já: A čí byl tedy ten dům, to vy jste ho prodali chatařům?
P.: Ano, to bolo všetko zoštátnené… Ale túto chatu som si postavil, keď už tu máme tie pozemky.
Všechno jsem z něj tahala “jako z chlupaté deky” a stejně jsem se nedobírala k nějakému jednoznačnému popisu, jak věci byly. Při tomto procesu jsem do sebe dostala taky dvě štamprle domácí slivovice a všechno bylo trochu v mlze. Rozhodla jsem se tedy přestat se pořád ptát a zapisovat si a prostě jen čekám, kam mne Hadviga dnes zanese. S P. a E. se jdeme podívat na zvonici, cestou jsem se stavili v kostele – je to právě P. který stojí za jeho opravou, stejně tak jako za organizací návštěvy rodáků, která proběhla letos v létě.
Stavili jsme se také v další chalupě, kde jsem ještě nebyla. Klíčovým lidem, kteří vás v komunitě představí ostatním se v etnografii říká “gate keepers” P. je ale dokonce “gate opener” – prostě si otevře branku a jdeme si sednou na verandu, takhle se to dělá, aby člověk nemusel postávat za plotem. I protože přede mnou stojí další sklenička, tentokrát s hruškovicí, rezignuji na “rozhovor” a jen čekám, jestli se německá minulost Hadvigy nějak do debaty dostane (samozřejmě, že nějak ano). Hodím do sebe hruškovici, zajím jí kapustnicou, pohladíme koťata a jdeme na zvonici. “Kdo to sem dal?” ptám se, když si prohlížím zápisy v návštěvní knize. “No, já” odpovídá P. Nakonec mne ještě vzal k troskám bývalého kulturního domu, jsou to už jen základy v kopřivách pod kostelem. Zase mi dojde, jak málo zbylo z toho, co nás zajímá a co hledáme. Zatímco jsem fotila pár posledních kamenů ze základů, ujel nám v Pravně ten jediný sobotní autobus. Nakonec se tedy splnilo přání jak moje, která jsem tu chtěla spát, tak E. která chtěla slyšet troubit jeleny.
Co zbylo z domu kultury v Hadvige, fot. Karina Hoření
Zatímco v noční tmě troubili jeleni, převalovala jsem se v cizí posteli a přemýšlela o tom, jak umělý je ten koncept “ etnografického rozhovoru” – že já jako “vědkyně” přicházím s “otázkami”, které ale vycházejí jen z mých zájmů. Hloupý je taky předpoklad, že lidé, kterým ale říkáme “respondenti” nebo “narátoři” – mají mít na moje otázky odpovědi, že přemýšlejí v kategoriích, které jim podsouvám a vůbec nemusí ani platit, že dokáží svoje myšlenky (pokud nad daným tématem vůbec přemýšlí) verbalizovat.
Lidé si mohou plést konfiskaci 1946 a kolektivizaci v padesátých letech, i když jsou pamětníci. Možná pro ně “milníky” historie leží někde jinde? Někdy je prostě lepší se na diktafon vykašlat a než na promluvy se soustředit na praxi. Možná někdo, spíš než o mluvení o tom, co pro něj znamenají jeho němečtí předci, svůj vztah vyjadřuje tak, že opravuje kostel, možná že svoji podporu mému výzkumu vyjádří tak, že mi ukazuje zarostlé základy domů.
Je tu ještě jiná iluze, co nám dává “rozhovor” jako správná a vědecká metoda: že když nám budou lidé něco říkat, postupně porozumíme tématu a získáme odpovědi na své otázky. Čím víc rozhovorů jsem udělala na Hadvige, tím méně rozumím tomu, co se stalo, že obec nakonec zůstala opuštěná. Je to určitě taky tím, že jen pár lidí zažilo konec války a jejich střípky vyprávění pak už jen cirkulovaly, migrovaly, rozpadaly a zase se skládaly do jiných vyprávění dalších lidí.
Proti zatracené subjektivitě rozhovorů jsem ale ještě nasadila tězší kalibr. V pondělí mne očekávají ve Státním archivu v Bytči, pobočka Martin, se sídlem v Bystričce. Snad mi zaprášené stránky dají ta tvrdá data a odpovědi na otázky.
zvonice v obci Hadviga, fot. Karina Hoření
Archiv v Bystričce je esence archivnosti – vyšoupnutý za město, dal by se tam natáčet nějaký československý seriál o normalizaci. Jako ve všech archivech jsou tady přísná pravidla. Ale bohužel: v každém jsou jiná. Může mít člověk bundu, nesmí mít člověk bundu, musí naopak bundu mít bezpodmínečně, může používat vlastní foťák, nesmí ho používat. Nakonec se taky ukáže, že přísná pravidla se dodržovat nemusí nebo jen za některých okolností. Po těchto rituálech se mi konečně dostává, na co jsem se tak těšila – písemnosti Místního Národního Výbory Hadviga z padesátých let. Je s podivem, že Hadviga, kterou každý charakterizuje tak, že to po válce zanikla, vlastně měla svůj místní národní výbor. Před válkou samozřejmě Hadviga měla svoji samosprávu, stejně jako kostel, hospodu a více než 400 obyvatel. Na konci války byla ale většina obyvatel evakuována. Příběh, který jsem na Hadvige slyšela několikrát prostě říkal, že v tu chvíli obec zanikla, ale i z vyprávění, i z archivních dokumentů vyplývá, že to nebylo tak jednoduché a rychlé.
archivní zátiší, fot. Karina Hoření
Při parlamentních volbách v roce 1946 bylo v Hadvige dvanáct oprávněnách voličů – to nemuseli být všichni, kdo tu v tu chvíli žili. Němci, kteří nebyli evakuováni, vrátili se z evakuace nebo třeba utekli z táborů neměli občanství a tím pádem ani volební právo. Nevím ale, kdo byla ta desítka, která volit mohla: antifašisti, kteří dostali občanství zpět, romská rodina, která žila v Hadvige už před válkou, Slováci, kteří žili v prázdných domech těsně po válce?
Hadviga se proto na konci čtyřicátých let zdá neviditelná, neobjevuje se v žádných okresních výkazech a opravdu by se mohlo zdát, že už šlo o vylidněnou vesnici. Objevuje se jen seznam lidí určených k odsunu – ve vesnici mělo pět rodin zůstat a pět odejít. K tomu ale asi nikdy nedošlo, protože v roce 1950 bylo občanům německé národnosti vráceno československé občanství a najednou měla Hadviga přes padesát obyvatel. Chvíli se zdá, že je vše normální – volí se zástupci MNV i předseda MNV. Obec nemá žádný uřad a do vsi ani nechodí pošta, většina věcí se tak řeší na úřadě ve Slovenském Pravnu. Za pár let se Hadviga ale připojila k Brieští. Když měl být k roku 1965 elektrifikován okres Turčianske Teplice, s Hadvigou se ještě počítalo, ale obec upadala spíš rychle než pomalu. Brieštie prodávalo místní domy jako stavební materiál až do šedesátých let, ale postupně už o něj nikdo neměl zájem, do Hadvigy totiž nevedla pořádná cesta. O kulturním domě se mluví jako o ruině určené ke zbourání. V šedesátých letech tak rychle klesal počet obyvatel až na šest a z obce se postupně stává jen rekreační zóna.
Hodně toho obyvatelé opravdu neměli v rukou, protože jim v podstatě nic nepatřilo – zemědělské pozemky i domy byly v roce 1945 konfiskované. Pozemky získalo Pastvinářské družstvo v Rudně, které v obci chovalo ovce, ale postupně byly vzdálenější pastviny zalesňovány. V domech pořád bydleli původní majitelé, ale stavby patřily MNV Brieštie. Nemám na to důkazy z Hadvigy, ale v Brieští si od konce padesátých let němečtí obyvatelé mohli odkupovat své vlastní domy – nebo taky ne, pokud se ukázalo, že byli za války v Deutsche Partei (politická strana německy hovořících před a v průběhu druhé světové války). Je proto možné, že když se P. babička odstěhovala, jejich dům prostě MNV Brieště prodalo chalupářům.
V něčem mi archiv pomohl, něco zamotal ještě víc, něco zodpovědět asi ani nemůže. Tu hlavní hádanku – proč v Hadvige žilo po válce tak málo lidí a stalo se z ní “město duchů”, když sousední německé obce válku i odsun přečkaly, zkusím rozluštit, až pojedu na Slovensko příště. Začínám se ale smiřovat s tím, že to možná nezjistím nikdy a že jen shromáždím různé indicie a kousky minulosti a začínám se taky smiřovat s tím, že to třeba není “selhání”, že proces může být stejně důležitý jako výsledek.
[ENG, Slovak version below] After the Warsaw Uprising, the Slovak National Uprising was the largest anti-Nazi insurrection in Central Europe. It is a crucial event in Slovak modern history as well as in the country’s culture of remembrance regarding WWII. As such it has its own museum and central memorial in Banská Bystrica, the center of the anti-Nazi resistance during the uprising. Even though the insurrection was suppressed in less than two months, it helped the Allies in the fight against Nazi Germany. Its significance on a moral and political level was central: part of the Slovak nation rose up against the authoritative regime of the First Slovak Republic, a client state of Nazi Germany, in order to restore democracy. However, it also has its negative aspects, such as the treatment of the German civilian population by the partisans. The most tragic event in this regard took place in the predominantly German village of Sklené / Glaserhau. On 21 September 1944, under the pretext of digging trenches, the partisans took about 300 men between 16 and 60 years of age from the village and shot 187 of them at the edge of a nearby forest. In 1994, 50 years later, a monument of the Sklené massacre was established on the mass grave of its victims. Nevertheless, as the historical narrative presented in the current exhibition in the Museum of the Slovak National Uprising shows, the memory of the violence against the German civilian population is being marginalized. This process enables far-right groups and political parties glorifying the First Slovak Republic to take over the memory of murdered Germans and in doing so also instrumentalize the narrative of the whole uprising.
Počas druhej svetovej vojny došlo vo viacerých krajinách Európy (napr. Poľsko, Francúzsko alebo Rumunsko) k ozbrojenému odporu proti jednotkám nacistického Nemecka a s ním kolaborujúcim režimom. Na území Slovenska vyvrcholil odpor voči autoritárskemu režimu vojnovej Slovenskej republiky Slovenským národným povstaním (SNP) v jesenných mesiacoch roku 1944. Hoci bolo povstanie potlačené po necelých dvoch mesiacoch, aj napriek tomu prispelo k boji spojencov proti nacistickému Nemecku. Väčší význam malo však SNP na morálnej a politickej úrovni, keďže časť Slovákov prostredníctvom ozbrojeného odporu vyjadrila nesúhlas s vládnucim režimom a snahu o obnovenie demokratického Československa. Dôsledkom toho je SNP jednou z centrálnych udalostí slovenských moderných dejín.
súsošie Obete varujú, súčasť Pamätníka SNP v Banskej Bystrici, fot. Michal Korhel
SNP má ale aj svoje negatívne aspekty, medzi ktoré patrí predovšetkým zaobchádzanie partizánov s civilným obyvateľstvom a to hlavne tým nemeckým. Podľa dobových nemeckých zdrojov bolo počas povstania zavraždených približne 1200 členov nemeckej menšiny na Slovensku. Toto číslo však zatiaľ nebolo odborne ani potvrdené ani vyvrátené. K najväčšej masovej poprave došlo neďaleko obce Sklené pri Handlovej. V noci z 20. na 21. septembra partizáni z 1. československej partizánskej brigády J. V. Stalin v prakticky nemeckej obci pri domových prehliadkach zaistili približne 300 mužov. Na ďalší deň ich pod zámienkou kopania zákopov prinútili nastúpiť do železničných vagónov. Vlak ich následne odviezol len neďaleko, smerom na Hornú Štubňu. Na okraji lesa Rovná hora mala časť zaistených mužov kopať jamu. Na príkaz politického komisára Leonida M. Slavkina začali partizáni po vykopaní plytkej jamy na mužov strieľať. Postupne z vagónov privádzali ďalšie skupiny. Popravených bolo celkovo 187 mužov. Niektorým sa podarilo ujsť a časť mužov bola na zákrok miestneho člena partizánskej skupiny odtransportovaná do internačného tábora v Slovenskej Ľupči.[1] Napriek dobovému ako aj neskoršiemu vyšetrovaniu tejto tragickej udalosti nie sú jej príčiny dodnes objasnené.[2]
Múzeum SNP v Banskej Bystrici, fot. Michal Korhel
Pamiatka na SNP a jeho interpretácia po konci druhej svetovej vojny závisela od dobových politických cieľov. Aj napriek tomu bolo SNP ako také počas obdobia socializmu oslavované a naprieč Slovenskom vznikali jeho pamätníky. Tie najznámejšie z nich sa nachádzajú napr. v Banskej Bystrici, vo Zvolene, Vrchteplej alebo na Jankovom Vŕšku. Verejná spomienka na násilie voči nemeckému civilnému obyvateľstvu bola na oficiálnej úrovni tabu až do pádu komunistického režimu v roku 1989. Na lokálnej úrovni priamo v Sklenom bolo zaobchádzanie s pamäťou na toto násilie rôznorodé. Podľa miestneho pamätníka, potomka povojnových osídlencov, sa o tom v období socializmu vedelo len vo všeobecnej rovine, teda že pri obci sa nachádza akýsi „nemecký cintorín,“ kde ležia Nemci zabití počas vojny. Taktiež sa ale vedelo, že ich zabili partizáni. Aj keď podľa rozprávania miestnych to v obci bolo akýmsi verejným tajomstvom, pamiatka na masovú popravu sa uchovávala v rámci rodín, či už takých, ktoré boli násilím priamo zasiahnuté, alebo takých, ktoré o ňom len počuli. V niektorých z nich sa však konkrétne informácie nepredávali mladším generáciám. Tie sa podrobnosti dozvedeli až po roku 1989. Až koniec komunistického režimu a s ním aj pluralitná diskusia ohľadom SNP umožnili otvorené zaobchádzanie s touto témou na verejnosti.
multimediálna stanica s informáciami ohľadom masovej popravy Nemcov pri Sklenom v anglickom jazyku, Múzeum SNP v Banskej Bystrici, fot. Michal Korhel
Aké miesto má násilie voči civilnému nemeckému obyvateľstvu počas povstania v aktuálnom oficiálnom naratíve SNP je možné zistiť na základe stálej expozície v Múzeu SNP v Banskej Bystrici. Múzeum SNP ako také vzniklo v polovici 50. rokov, koncom 60. rokov sa presťahovalo do budovy Pamätníka SNP a jeho aktuálna stála expozícia bola dokončená v roku 2004. V nej sa návštevník o SNP, jeho priebehu a následkoch dozvie podľa očakávania množstvo informácií.[3] Ich súčasťou je aj text o „represívnych akciách pseudopartizánov a asociálnych elementov,“ v ktorom sú spomínané násilie ako aj samotný masaker v Sklenom tématizované. Ako už naznačuje nadpis textu, jeho autor pripisuje zodpovednosť za tieto činy marginalizovaným skupinám v rámci celého SNP, ktoré nepatrili k jeho hlavným aktérom a boli riadené zo Sovietskeho zväzu.[4] Zároveň je dôležité poukázať na to, že tento text nie je súčasťou hlavných výstavných panelov, ale je možné ho dohľadať na jednej z multimediálnych staníc. To však bežný návštevník urobí len zriedkavo. Masový hrob obetí násilia neďaleko obce Sklené sa taktiež nenachádza na zozname hromadných hrobov prezentovaného v rámci výstavy. Násilie voči civilnému nemeckému obyvateľstvu je na základe takejto prezentácie síce možné považovať za súčasť oficiálneho naratívu a pamiatky SNP, ale je skôr jeho skrytou súčasťou. Problematika tohto druhu násilia je v rámci celého naratívu marginalizovaná podobne ako jeho páchatelia, ktorí ako keby ku povstalcom, ktorých výstava oslavuje, ani nepatrili.
pomník obetiam masovej popravy pri Sklenom, fot. Michal Korhel
Okrem múzea SNP existujú aj ďalšie miesta pamäti pripomínajúce násilie voči nemeckému civilnému obyvateľstvu. Konkrétne ide o pomníky venované jednotlivým násilným excesom. Ako prvý z nich bol už v roku 1994 zriadený pomník pri Sklenom. Stalo sa tak na 50. výročie spomínanej tragickej udalosti na mieste masového hrobu. Vytvorenie pomníka iniciovali a financovali bývalí obyvatelia Skleného žijúci v zahraničí za pomoci členov miestnej nemeckej komunity. Na jeho vzniku sa podieľala aj obec Sklené, ktorá do vlastnej správy prevzala od štátu pozemok, na ktorom sa nachádza masový hrob aj pomník. Nápis v slovenskom a nemeckom jazyku na pomníku: „Na pamiatku 187 obetiam zo Skleného, 21.9.1944.“ je všeobecný a neuvádza žiadne detaily k príčine smrti uvedených obetí. Taktiež ich nemecká národnosť je zrejmá jedine na základe nemeckej verzie nápisu. Ten, kto nevie, čo sa udialo 21.9.1944, sa to priamo na mieste nedozvie. Tento neutrálny a všeobecný text pôsobí ako akýsi kompromis nevyvolávajúci emócie, ktoré by mohli viesť k protestom proti zriadeniu alebo prípadnému neskoršiemu poškodeniu pomníka.
To, že k tomu nemuselo dôjsť dokazuje pomník odhalený v tom istom roku na pamiatku 80 Nemcom zavraždeným počas SNP v Banskej Štiavnici. Jeho slovensko-nemecký nápis približuje nie len okolnosti smrti obetí, ale taktiež ich identitu: „Tu sú pochovaní občania nemeckej národnosti z obcí Veľké Pole a Píla, ktorí sa stali obeťou násilia na banskoštiavnickej železničnej stanici v noci z 25. na 26. septembra 1944.“ Nemecká verzia oproti slovenskej upresňuje, že išlo o 79 mužov a jednu ženu. Okrem toho sú jednotlivé obete na pomníku uvedené aj menovite.
Po odhalení pomníka v Banskej Štiavnici nasledovala odmlka a ďalší pomník násilia voči nemeckému civilnému obyvateľstvu vznikol až v roku 2022 z iniciatívy členov Karpatskonemeckého spolku na pamiatku masovej vraždy 62 nemeckých občanov Kunešova v Magurke (Partizánska Ľupča). Aj jeho nápis, opäť v oboch jazykoch, uvádza viacero podrobností ohľadom okolností ich smrti ako aj ich národnosti.
pamätná plaketa pri príležitosti 50. výročia masovej popravy pri Sklenom, fot. Michal Korhel
V porovnaní so spomienkou na protinemecké povojnové násilie v českom pohraničí pôsobí rok odhalenia pomníkov pri Sklenom a v Banskej Štiavnici ako relatívne ‚skorý‘ v kontexte vyrovnania sa s negatívami vo vlastnej minulosti.[5] V tom čase boli napr. v severozápadnom českom pohraničí miestnymi odstraňované drevené kríže pripomínajúce nemecké obete povojnového násilia. Aj v Sklenom boli proti počas plánovania pomníka protesty zo strany miestneho obyvateľstva, no ich rozsah nebol taký, aby mohol ovplyvniť rozhodovanie obecného zastupiteľstva. Rozdiel medzi situáciou v Sklenom a českom pohraničí môže byť v zložení obyvateľstva a ich vzťahu k spáchanému násiliu. V Sklenom mohla časť nemeckého obyvateľstva ostať a po vojne tam prišli osídlenci zo zahraničia, ktorí sa počas hromadnej popravy Nemcov v obci a ani na Slovensku nenachádzali.[6] V mestách a obciach v českom pohraničí sa po vojne na protinemeckom násilí podieľalo alebo z neho aspoň profitovalo aj miestne obyvateľstvo. V Sklenom sa teda nenachádzali páchatelia ani ich potomkovia, čo bez pochýb uľahčilo cestu k oficiálnej spomienke na obete násilia. Zároveň je však v porovnaní s Českom a reprezentáciou povojnového násilia v českej kinematografii, beletrii alebo divadelnej produkcii taktiež badateľná absencia umeleckého spracovania témy násilia voči nemeckému obyvateľstvu počas SNP na Slovensku na celoštátnej úrovni.
Marginalizovanie násilia voči nemeckému obyvateľstvu počas SNP a spomienky naň môže mať okrem jeho úplného zabudnutia za následok aj to, že túto tému prevezmú skupiny a politické strany oslavujúce vojnovú Slovenskú republiku a jej zástupcov. V Sklenom sú viditeľné prvé pokusy v tomto smere, keď si na 70. výročie tragickej udalosti prišla ako jediná politická strana jej obete uctiť práve pravicovo extrémistická strana. Takýmto spôsobom môže dôjsť nielen k zneužitiu pamiatky nevinných obetí na vlastné politické ciele, ale aj k ďalšej inštrumentalizácii celého SNP.
Michal Korhel
Použitá literatúra a pramene:
Korešpondencia Silvestra Štrica ohľadom zriadenia pomníka v Sklenom poskytnutá O. Pössom.
Pöss, O. (2021). Dokumentácia pomníkov a pamätných tabúľ karpatských Nemcov.
Rozhovory vedené autorom príspevku v Sklenom v júli a auguste 2023. (Z etických dôvodov sú rozhovory spracované anonymne.)
Hudek, A. (2016). Der slowakische Nationalaufstand – Geschichte und Wahrnehmung. P. Behrens (Red.), „Es lebe unsere gerechte Sache!“ Der Slowakische Nationalaufstand, 29. August bis 27. Oktober 1944. Eine Ausstellung der Gedenkstätte Deutscher Widerstand (s. 120-170). Gedenkstätte der Deutschen Widerstand, Historický ústav SAV.
Gabzilová-Olejníková, S., & Olejník, M. (2004): Karpatskí Nemci na Slovensku od druhej svetovej vojny do roku 1953.
Korhel, M. (2023). Erinnerungskultur im Wandel? Tschechische Orte der Erinnerung an die antideutsche Nachkriegsgewalt. Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung, 72 (3), 377-409.
Schvarc, M. (2007). Masová exekúcia v Sklenom 21. septembra 1944 v širšom dejinnom kontexte. Pamäť národa, 3 (3), 4-13.
[1] Priebeh masovej popravy bol zrekonštruovaný na základe dobových svedeckých výpovedí (okrem iného aj výpovedí preživších) a správ nemeckých úradov analyzovaných v dostupnom historickom výskume.
[2] Posledné vyšetrovanie masovej popravy Nemcov pri Sklenom prebehlo v rokoch 2004 až 2005 vyšetrovateľom Krajského riaditeľstva policajného zboru v Žiline.
[4] Väčšina partizánskych skupín bola pod velením sovietskych dôstojníkov, ktorí sa na území Slovenska nachádzali už pre vypuknutím povstania.
[5] V tomto smere je zároveň dôležité poukázať na to, že uvedené pomníky zriadené v roku 1994 pripomínajú len asi štvrtinu všetkých obetí násilia voči nemeckému obyvateľstvu počas SNP.
[6] Do Skleného prichádzali po vojne osídlenci z Maďarska, Podkarpatskej Rusi a utečenci z Poľska.
„Lubię się przyglądać miejscu swojego urodzenia, mam poczucie jego wyjątkowości i chętnie tam wracam. To osobliwa kraina. Zza jej pleców chichocze historia”.
Cezary Łazarewicz, Tu mówi Polska. Reportaże z Pomorza, Wołowiec 2017, s. 6
„Lubię się przyglądać miejscu swojego urodzenia, mam poczucie jego wyjątkowości i chętnie tam wracam. To osobliwa kraina. Zza jej pleców chichocze historia”.
Cezary Łazarewicz, Tu mówi Polska. Reportaże z Pomorza, Wołowiec 2017, s. 6
[ENG, Polish version below] The author investigates the history of Polish non-fiction literature about the Recovered Territories, a region that Poland annexed after World War II. She examines the reasons why this topic fascinated many writers and how it served the political needs of the time. She also reveals how their works have remained largely obscure to the public, and analyzes the evolution of the literary portrayals of the Recovered Territories. She demonstrates how they mirror the shifting attitudes and perspectives of Polish society and culture.
„Ziemie Odzyskane” jako temat w polskiej literaturze ostatnich lat – zwłaszcza w reportażu – przeżywa wielki powrót. Świadomie piszę „powrót”, bo „Ziemie Odzyskane”, podobnie jak inne dawne tereny niemieckie słowiańskiej Europy Środkowej, były nośnym tematem reporterskim już we wczesnym powojniu. Powstałe wtedy teksty – dzisiaj czytane rzadko i niekiedy wyłącznie przez podążających meandrami czyjejś twórczości naukowczynie i naukowców – zwykle nie istnieją już w powszechnej świadomości. Warto im się jednak przyjrzeć, choćby po to, aby uzyskać dystans do mód rynku wydawniczego, który stara się nam sprzedawać nawet nie książki, ale ich tematy reklamując je jako wyjątkowe, niepowtarzalne i zupełnie nieznane. Takie literackie odkrycia w istocie częściej są kontynuacją pewnej tradycji – nierzadko kontynuacją zupełnie nieświadomą.
Poczucie wkraczania na nieznany teren to jednak nie tylko wabik reklamowy. Podobne przeświadczenie mają swoją długą tradycję. Już w 1947 roku Władysław Ogrodziński w Ziemi odnalezionych przeznaczeń, reportażu osadzonym na Warmii i Mazurach, zaznaczał, że choć wszystkie inne regiony „Ziem Odzyskanych” mają już swoich reportażystów, to Warmia i Mazury – nie. Takie twierdzenie niezupełnie pokrywało się z rzeczywistością. Stan faktyczny można jednak zostawić na boku, skoro tak atrakcyjne jest przekonanie, że tak wiele pozostaje do odkrycia i opisania. I oczywiście, że „nikt tego nie robi”. Jest w tym niecierpliwość i dążenie do pionierstwa, które można uznać za charakterystyczną cechę „ziemioodzyskańczych” reportaży, także i dzisiaj.
Ogrodziński napisał swój reportaż pod pseudonimem Stefan Sulima, tutaj początkowy fragment z wrześniowego numeru “Odry” z 1946 r.
Skąd brało się zainteresowanie tym tematem zaraz po 1945 roku? Popularność tematu wysiedleń społeczności niemieckojęzycznych i osadnictwa dla literatur słowiańskiej Europy Środkowej – na przykładzie czeskiej – zdiagnozował na początku lat 70. XX wieku Radko Pytlík. Czeski literaturoznawca zastanawiał się nad fenomenem tużpowojennych powieści „historycznych”, omawiających na bieżąco lub niemal na bieżąco wspomniane procesy. Zauważył, że pisarze właściwie od razu zaczęli je opisywać jako wydarzenia z przeszłości. W znakomitym tekście o Powrocie Václava Řezáča* Pytlík pokazywał, że literatura socrealistyczna, dla której temat „powrotu” był bardzo istotny, szybko zaczęła korzystać także z formy reportażu. Teksty reporterskie miały być bazą i źródłem dla przyszłych dzieł literackich. Zakładano, że prozatorski opis wyłoni się z przyglądania się rzeczywistości, sięgnie do samego sedna rzeczy i pozwoli uchwycić codzienny mozół pracy i zapał budowniczych nowego systemu. Teoretyczne fundamenty socrealizmu nie chciały się jednak łatwo godzić z warsztatem realnych pisarzy. Napięcie to opisywały w przejmującej książce Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu Anna Bikont i Joanna Szczęsna. Twórcy wybierali się, a i owszem, do fabryk i zakładów pracy, czy też urządzali pracownie w dawnych niemieckich willach, ale sukcesów literackich to nie przynosiło. Miały miejsce studia i wizje lokalne, powstawały jakieś szkice, ale wielkie powieści powstać nie chciały. Co innego w Czechach.
Wyobraźmy sobie pierwszą powojenną wiosnę. Jeszcze siedem lat wcześniej te obce „Sudety“ były przecież częścią Republiki Czechosłowackiej. Dokąd zatem jadą nowi osadnicy? Wracają czy przybywają, przekraczają jakąś granicę, czy zostają u siebie? Wtedy na czeskie pohraničí rusza także wspomniany już Václav Řezáč. Zamierza na własne oczy przyglądać się, jak Czesi wysiedlają Niemców i zajmują opuszczane przez nich miejsca. Już 12 maja 1945 roku zastaje pisarza w regionie Kadania, niewielkiego miasteczka w północno-zachodnich Czechach. Sześć lat później Řezáč właśnie tam osiedli Jiříego Bagára, protagonistę Powrotu, który pod Kadaniem będzie zaprowadzał nowy, socjalistyczny porządek, brał udział w wysiedleniach Niemców i sprowadzaniu nowych, czeskich osadników. Ale ojciec czeskiej powieści osadniczej nie jest sam. Towarzyszy mu grupa innych dziennikarzy. Późniejszy autor Powrotu pracował bowiem wówczas jako dziennikarz w redakcji dziennika „Práce” – notabene z innym tuzem ówczesnej literatury czeskiej, Janem Drdą, polskim czytelnikom i czytelniczkom znanym choćby z Igraszek z diabłem, kultowego teatru telewizji z Marianem Kociniakiem w roli głównej. Řezáč przepracuje w „Práce” dwa lata, pisząc reportaże i felietony, a jednocześnie gromadząc materiały do swojego powojennego opus magnum, jakim miał stać się Powrót.
“Powrót” został również sfilmowany, reżyserował nestor czechosłowackiego kina, Otakar Vávra. Fot. Československý státní film
Czy w Polsce sprawa wyglądała podobnie? Faktycznie, na „Ziemie Odzyskane” już w 1945 roku ruszyła reporterka Wanda Melcer, czego owocem jest jej Wyprawa na odzyskane ziemie. Jak napisał Mariusz Szczygieł, miałby to być pierwszy polski reportaż z prawdziwego zdarzenia**.Agata Zborowska nieco studzi zapał redaktora Antologii polskiego reportażu, zauważając, że Melcer objeżdża „Ziemie Odzyskane” – notuje, że wraca „z objazdu po odzyskanych terenach zachodnich, z Olsztyna, Elbląga, Gdyni, Szczecina i zielonego Śląska”*** – by na niespełna pięćdziesięciu stronach więcej miejsca poświęcić przygotowaniom do drogi, niż samemu pobytowi****. Odbiór reportaży Melcer jest więc równie wyboisty jak jej podróż do Olsztyna. Autorka próbuje ująć zdumienie nowością i uchwycić falę entuzjazmu – pytanie jednak, czy przeżytego lub zaobserwowanego, czy formalnie wystylizowanego. Ale nie ona jedna podróżowała, by odpowiedzieć na zamówienie nowej literatury polskiej i nowych tematów. Po tym, jak w połowie 1946 roku władze polskie przejęły w końcu od administracji radzieckiej szlaki wodne na Odrze, rzeką podróżował Tadeusz Różewicz. W 1947 roku, jako reportażysta w dodatku do „Trybuny Robotniczej” wyruszył z załogą z Koźla do Szczecina. Statki transportowały most stalowy, stąd tytuł jego reportażu: Most płynie do Szczecina. Różewicz w swoich obserwacjach nie był optymistą – bo w ogóle Różewicz był raczej pesymistą – i z pewną rezerwą obserwował powstający na mijanych terenach tygiel kulturowy*****.
Choć zatem nieobecne dzisiaj w powszechnej świadomości, to jednak powojenne reportaże o „Ziemiach Odzyskanych” powstawały: dość szybko i w rozmaitych regionach. Czasami przywraca się je do obiegu, co uczyniła z reportażami o regionie Warmii i Mazur Joanna Szydłowska – sama (Niegdyś i dziś: antologia reportażu o Warmii i Mazurach z lat 1950–2000) i wraz z Janem Chłostą (Spotkania: wybór reportaży o Warmii i Mazurach z lat 1945–1949) czy o Pomorzu Cezary Łazarewicz i Andrzej Klim (Morze i ziemia. Antologia reportaży z Pomorza). Te niepomieszczone w wyborach dzieła zatonęły w mrokach bibliotek. Czasem dlatego, że okazały się tylko chybionymi projektami.
Początek “Zapisków…” Franciszka Gila w czasopiśmie “Odrodzenie” z 1948 roku
Warto tu przywołać przypadek Szczecina, niejako wzorowy przykład, w którym pomysł rozjechał się z realizacją. Bo być może niektóre nieudane teksty były skutkami niepowodzeń w kwaterunku? To w Szczecinie bowiem władze – świadome, że miasto bez zaspokojenia potrzeb kulturalnych nie będzie się harmonijnie rozwijać – zapraszały osoby zajmujące się literaturą. Mowa jest nawet o „akcji osadniczej” skierowanej do literatów, a ku Jasnym Błoniom podążyły takie tuzy literackiego świata polskiego powojnia, jak Jerzy Andrzejewski (w Szczecinie napisze tylko tendencyjną broszurę Partia i twórczość pisarza), Konstanty Ildefons Gałczyński (przez kilka miesięcy stworzy zaledwie parę wierszy), czy Wiktor Woroszylski (dla którego pobyt w Szczecinie łączył się z poczuciem izolacji i wyobcowania). Jak pyta znawczyni tematyki, historyczka Katarzyna Rembacka, „co skłoniło Andrzejewskiego, Gałczyńskiego, (…) i Woroszylskiego do przyjazdu do Szczecina?” I odpowiada, że akcja osadzania polskich pisarzy w stolicy Pomorza Zachodniego miała miejsce już w późniejszych latach 40., gdy status Szczecina nie był już tak chwiejny, jak na początku. A co z motywacjami? Rembacka przypomina, że planując osiedlanie literatów w Szczecinie, Ministerstwo Kultury i Sztuki odnotowywało, że „byłoby bardzo wskazane przydzielenie pisarzom przesiedlonym na Ziemie Odzyskane poniemieckich will, względnie domów poniemieckich” i konkluduje, że „to właśnie ten ostatni argument wpłynął na zainteresowanie się przeprowadzką na te tereny literatów gnieżdżących się w Łodzi czy Krakowie. W przeciwieństwie do regionu karkonoskiego Pomorzem Zachodnim interesowało się jednak niewielu pisarzy”******. Dość znamiennie jeden z zapomnianych nieco, choć szalenie interesujących szczecińskich twórców, Franciszek Gil, zatytułuje swój tekst w „Odrodzeniu” z 1948 Zapiski do reportażu o Szczecinie. Właśnie „zapiski”, nie „reportaż”. A to w nim znajdziemy tak intrygujące – także z perspektywy widmontologii, którą stosujemy w naszym projekcie, fragmenty, jak ten:
Na zamku [Książąt Pomorskich – przyp. KĆR] patroszono krypty. Któryś z książąt pomorskich, zdaje się, Franciszek I, leżał na posadzce kaplicy w przegniłych resztkach skórzanego kołpaku*******.
Ale gdyby oddalić nieco lupę, za pomocą której przyglądamy się temu tematowi, można dostrzec coś jeszcze: że w polskiej literaturze byłe tereny niemieckie stały się odrębnym tematem jeszcze przed wojną. Także dla reportażu – przede wszystkim za pośrednictwem Na tropach Smętka Melchiora Wańkowicza. To zapis podróży na Mazury i Warmię już po przejęciu władzy w Niemczech przez nazistów. Jeszcze przed wojną, Wańkowicz z córką rusza kajakiem do Prus, poszukując Mazurów i pokazując swoim czytelniczkom i czytelnikom, jak zostali zgermanizowani lub jak się tejże germanizacji opierali. W Smętku – ludowym demonie – upatruje tego zniemczonego diablika, który opada na zniechęconych, przytłoczonych politycznymi represjami ludzi, nie mających już sił czy środków walczyć o własną tożsamość. Nic też dziwnego, że w mazursko-warmińskich reportażach powojennych Smętek powraca, ale już zwyciężony, jak w Na gruzach Smętka Leona Sobocińskiego. Sobociński pokazuje tu nie tyle świat, który w regionie zastał, ale którego pragnął: taki, w którym rdzenni mieszkańcy Mazur współpracują z nowymi osadnikami, a wszystkich cieszy, że zniknął stąd niemiecki zaborca********. Świat, którego nie było.
Swoje do powiedzenia miał też „naczelny twórca” do spraw „Ziem Odzyskanych”, Eugeniusz Paukszta, który prócz powieści – osadzonych w realiach rozmaitych terenów „Ziem Odzyskanych” – napisał także kilka zbiorów reportaży, takich jak Z włóczęgi po ziemi mazurskiej i Ziemia za warszawską miedzą. W ten sposób można uchwycić, jak ewoluują tematy i podejścia – nie jesteśmy już wszak w okresie ściśle powojennym. Jeszcze później, bo w latach 70., powstają reportaże historyczne, które próbują na nowo opowiedzieć to, na co w realiach powojnia nie było miejsca. W Drodze przez morze Tadeusz Willan zajmuje się paskudnymi warunkami końca wojny i ucieczki z Prus Wschodnich a Zbigniew Flisowski powraca w Pomorzu. Reportażu z pola walki, na szlak 1 Armii Wojska Polskiego, z którą wędrował przez niemieckie Pomorze w czasie zimy 1945 roku i sprawdza, co stało się z pamięcią o jego towarzyszach, którzy z frontu nigdy nie wrócili. Czy nowi mieszkańcy Pomorza pamiętają ich, czy też o nich zapomnieli?
A to przecież nie jest pełne wyczerpanie tematu. By oddać sprawiedliwość, należałoby wskazać reportażystów udających się na Dolny Śląsk – choćby ten „region karkonoski”, którym w przeciwieństwie do Pomorza interesowało się wielu pisarzy – czy Ziemię Lubuską. Może w osobnym wpisie? Dzisiaj w trasę po „Ziemiach Odzyskanych” wyprawiają się już kolejne pokolenia autorów. Niektórzy, bo stąd są – jak Cezary Łazarewicz i jego Tu mówi Polska. Reportaże z Pomorza, zbiór wcześniejszych prac, ozdobiony na okładce ponurą sylwetą katedry w jego rodzinnym Darłowie, Piotr Oleksy w Wyspach Odzyskanych czy Karolina Kuszyk w Poniemieckim.
Inni, bo ciągnie ich do tej wędrówki, niemal – jak pokazałam – archetypicznej dla polskiego reportażu: Magdalena Grzebałkowska w Roku 1945. Wojna i pokój,Ziemowit Szczerek w cyklu reportaży wakacyjnych dla „Polityki”, Filip Springer – ten ostatni nawet dwukrotnie, w Miedziance. Historii znikania i w niedawnym Mein Gott. Jak pięknie. Czego autorzy tam szukają? Czy jak Wanda Melcer, chcą opisać to, co słabo znane i fascynujące, bo równocześnie tak niepokojąco bliskie, na wyciągnięcie ręki (i drogi szybkiego ruchu)? A może chcą spróbować zrozumieć siebie, swoje uczucia i rodzinne historie?
Niedługo w taką podróż ma wyruszyć Zbigniew Rokita, autor nagrodzonego Nike Kajś. Jego Odrzanię. Podróż po Ziemiach Odzyskanych wydawnictwo Znak zapowiada na połowę października. Czy wyruszy (świadomie lub nieświadomie) śladami swoich poprzedników i poprzedniczek, czy spróbuje znaleźć nowe?
Karolina Ćwiek-Rogalska
W tytule wykorzystałam cytat z „Zapisków do reportażu o Szczecinie” Franciszka Gila.
* W oryginale Nástup, czyli przeciwieństwo odsunu, słowa używanego na określenie wysiedleń, w polskim przekładzie Marii Erhardtowej stał się Powrotem. W ten sposób tłumaczka wpisała tematykę poruszaną przez Řezáča w tematykę ziemioodzyskańczą: „powrót do Macierzy” czy „powrót na ziemie piastowskie”.
** Szczygieł, M. (2014). Zagarniać rzeczywistość jak szynkę. W: 100/XX Antologia polskiego reportażu XX wieku, M. Szczygieł (red.), Wołowiec 2014, s. 591.
*** Melcer, W. (1945) Wyprawa na odzyskane ziemie. Reportaż, Warszawa, s. 1.
***** Browarny, W. (2013). Nadodrze Tadeusza Różewicza. O reportażu „Most płynie do Szczecina”. Czytanie Literatury. Łódzkie Studia Literaturoznawcze, (2), 53-64.)
****** Rembacka, K. (2020). Komunista na peryferiach władzy. Historia Leonarda Borkowicza 1912–1989, Warszawa–Szczecin 2020, ss. 308-309.
******* Gil, F. (1948).Zapiski do reportażu o Szczecinie, Odrodzenie (24), s. 3.
******** Chłosta-Zielonka, J. (2017). Od opowieści do sprawozdania. Reportaże o latach powojennych na Warmii i Mazurach. Prace Literaturoznawcze, (5), 283-296.
[ENG, Czech version below] After German-speaking inhabitants were expelled in 1946 from many regions of what is currently the Czech Republic, the material reminders of German culture were also to disappear. Karina Hoření, our team member who conducts ethnographic research in northern Bohemia, illustrates in her blogpost that reminders of German culture can still be found in Czech towns and villages. One of these reminders are German inscriptions on houses, which drew visitors‘ attention to shops or services that no longer exist. Such inscriptions fit into our research framework of hauntology because they are reminders of a traumatic past that was supposed to disappear.
One of the inscription embodies this principle literally – in 1974, the Czechoslovak satirical weekly Dikobraz published a photograph of a house with a scrawled German inscription Josef Bubak Kunst und Bauschlosserei (“Josef Bubak Art and Construction Locksmith”), and the weekly added and ironic caption „.. and specters haunt on“. Journalists are making fun of the fact that the former workshop owner’s surname „Bubak“ is also a Czech word for a specter. The joke is a simple illustration of an idea that the inscription belongs to another era and is out of place and therefore “haunts“ the 1970s Czechoslovakia. This and other examples of German inscriptions from various Czech regions are discussed in the blogpost below.
V satirickém politickém týdeníku „Dikobraz“ vyšel v roce 1974 obrázek oprýskaného domu na kterém prosvítá nápis “Josef Bubak Kunst & Bauschlosserei”, pod fotografií je nápis “…a bubáci straší dál”.
Přežijí rok 1975? (26.2. 1974). Dikobraz, s.7.
Vtip spočíval v tom, že v sedmdesátých letech byly v Československu stále ještě k vidění německé nápisy na domech. Připomínaly, že do roku 1946 žilo v českých zemích přes tři miliony německých Čechů, kteří museli ve většině po válce odejít.
„Dikobraz“ tím pokračuje v ideologické linii, která byla v Československu dominantní už od konce války – “všechny připomínky němectví” měly “zmizet”, aby tato historická etapa mohla být zapomenuta. Josef Bubak tak není jen konkrétní majitel zámečnictví, ale reprezentuje všechny Němce jako “bubáky”, kteří měli být zapomenuti ale “straší”.
Všechny připomínky němectví zmizí. (21.9.1945). Rudé právo, s. 1.
Přesto jsou německé nápisy jedním z mála dokladů německé minulosti českého pohraničí, které můžeme stále vidět ve veřejném prostoru i více než sedmdesát let po odsunu německých Čechů. Ve Vratislavicích nad Nisou (dříve Maffersdorf) sice už zmizela reklama na zámečnictví pana Bubaka, ale na stejné ulici můžeme můžeme dodnes najít předválečný nápis, který ale tolik “nestraší”, protože drogerie se píše česky i německy i stejně.
ulice Za Drogerií, Vratislavice nad Nisou,Google Street View, 26.6.2023.
Strašící nápisy zapadají do konceptu hauntologie, ze kterého vychází náš výzkumný projekt. Pojem hauntologie zavedl francouzský filozof Jacques Derrida (2012) a je kombinací slov ontologie a haunting (anglicky „strašení“). Hauntologie je alternativní ontologie věcí, které jsou skryté a potenciálně traumatické. Zapomněli jsme na ně nebo na ně nechceme myslet, ale jejich minulost se nám neustále připomíná. Přesně jako německé nápisy, které se znovu zjevují a kladou tak otázky, kam zmizela němčina a Němci z Čech.
Po válce, se totiž nepodařilo zbavit všech připomínek německé minulosti českého pohraničí, ačkoliv to byla politika proklamovaná například komunistickou stranou v Rudém právu. Důvody mohly být také ekonomické – domy konfiskované německým Čechům často zůstaly státu jako obecní majetek a městské správy neměly finanční prostředky na jejich opravu. Ani pro soukromé majitelé, kteří si od čtyřicátých let mohli zakoupit konfiskované domy nebylo v socialistickém Československu snadné z finančního ani materiálního hlediska udělat novou fasádu.
Petr Šimr fotografoval Liberec (něm. Reichenberg), jehož předměstím jsou Vratislavice, v sedmdesátých a osmdesátých letech. Na fotografiích je vidět, že většina starších domů byla pořád neopravených. Také lidé, se kterými mluvím v rámci našeho výzkumu, vzpomínají, jak běžné byly ve městě německé nápisy. Platilo to pro celé Československo – zašlost staré Prahy byla to, co zde obdivovali zahraniční turisté ještě v devadesátých letech, v pohraničí se ale k této romantice přidávala ještě vrstva německé minulosti.
Petr Šimr, Na Zápraží, 1979 (Lukuvka 2022)
V této interpretaci měla kvalitativní změna nastat po roce 1989. Dotace na zateplení a relativní ekonomická prosperita majitelů nemovitostí opravdu znamenala rychlejší zánik německých nápisů více než ideologické proklamace o “vyčištění” pohraničí od německých vlivů.
Dosud viditelné německé nápisy se tak dnes staly symbolem úpadku, kterým procházejí především pohraniční regiony, které nezvládly transformaci od socialismu ke kapitalismu. Jako symboly české transformace pak naopak chápeme pastelové barvy omítek, které rozzářily česká města v devadesátých letech.
Dokladem mohou být německé nápisy v Javorníku (něm. Jauernig), jednom z nejchudších českých regionů nebo v Kravařích (něm. Graber) v okrese Česká Lípa, obci, která může být zařazená do tzv. vnitřní periferie. Jsou to místa, kde se setkalo zřícení dvou epoch a utopií – zanikla zde německá kultura spojená s industriální rozvojem na konci 19. století, kdy tzv. bohaté Sudety získaly své bohatství, ale nenaplnila se tu ani utopie o pohraničí jako laboratoři socialismu. Na obou následujících fotografiích jsou to německé nápisy, které upozorňovaly na služby občanské vybavenosti, které v těchto regionech naopak dnes chybí.
Prohry severočeského pohraničí symbolizuje třeba bývalá hasičská zbrojnice v Pertolticích (německy Berzdorf) ve frýdlantském výběžku, na které bledne kromě německého nápisu i ten český poválečný a dnes není ani patrné, který je starší.
Pertoltice, duben 2023, foto: Karina Hoření
Německé nápisy ale nemusí být pouze v pohraničí a nejen zde se mohly zachovat. Jeden je patrný i v Brně na ulici Bratislavská. Do tohoto města s významnou německy hovořící menšinou přišlo po válce hodně Romů ze Slovenska a usadili se právě v okolí Bratislavské v dělnické čtvrti u řeky Svratky, v místě, které má dnes všechny charakteristiky sociálně vyloučené lokality. Romská migrace je typická pro celé poválečné Československo a proto žije dodnes nejvyšší podíl Romů v České republice v pohraničí, kde byly po válce volné bytové kapacity i pracovní příležitosti.
V Brně se tak v tomto domě potkávají dva důsledky války – jak odsun německých Čechů, tak romská migrace, kdy oba tyto fenomény jsou z české společnosti dodnes vylučovány a “straší” nás.
Brno, červen 2023, foto: Karina Hoření
Karina Hoření
Zdroje
Derrida, J. (2012). Specters of Marx: The state of the debt, the work of mourning and the new international. Routledge.
Lukuvka, L. (2022). Petr Šimr- Portrét města.Severočeské muzeum.
Přežijí rok 1975?. (22.2. 1974). Dikobraz, s. 7.
Všechny připomínky němectví zmizí. (21.9.1945). Rudé právo, s. 1.
[ENG, Czech version below] After German-speaking inhabitants were expelled in 1946 from many regions of what is currently the Czech Republic, the material reminders of German culture were also to disappear. Karina Hoření, our team member who conducts ethnographic research in northern Bohemia, illustrates in her blogpost that reminders of German culture can still be found in Czech towns and villages. One of these reminders are German inscriptions on houses, which drew visitors‘ attention to shops or services that no longer exist. Such inscriptions fit into our research framework of hauntology because they are reminders of a traumatic past that was supposed to disappear.
One of the inscription embodies this principle literally – in 1974, the Czechoslovak satirical weekly Dikobraz published a photograph of a house with a scrawled German inscription Josef Bubak Kunst und Bauschlosserei (“Josef Bubak Art and Construction Locksmith”), and the weekly added and ironic caption „.. and specters haunt on“. Journalists are making fun of the fact that the former workshop owner’s surname „Bubak“ is also a Czech word for a specter. The joke is a simple illustration of an idea that the inscription belongs to another era and is out of place and therefore “haunts“ the 1970s Czechoslovakia. This and other examples of German inscriptions from various Czech regions are discussed in the blogpost below.
V satirickém politickém týdeníku „Dikobraz“ vyšel v roce 1974 obrázek oprýskaného domu na kterém prosvítá nápis “Josef Bubak Kunst & Bauschlosserei”, pod fotografií je nápis “…a bubáci straší dál”.
Přežijí rok 1975? (26.2. 1974). Dikobraz, s.7.
Vtip spočíval v tom, že v sedmdesátých letech byly v Československu stále ještě k vidění německé nápisy na domech. Připomínaly, že do roku 1946 žilo v českých zemích přes tři miliony německých Čechů, kteří museli ve většině po válce odejít.
„Dikobraz“ tím pokračuje v ideologické linii, která byla v Československu dominantní už od konce války – “všechny připomínky němectví” měly “zmizet”, aby tato historická etapa mohla být zapomenuta. Josef Bubak tak není jen konkrétní majitel zámečnictví, ale reprezentuje všechny Němce jako “bubáky”, kteří měli být zapomenuti ale “straší”.
Všechny připomínky němectví zmizí. (21.9.1945). Rudé právo, s. 1.
Přesto jsou německé nápisy jedním z mála dokladů německé minulosti českého pohraničí, které můžeme stále vidět ve veřejném prostoru i více než sedmdesát let po odsunu německých Čechů. Ve Vratislavicích nad Nisou (dříve Maffersdorf) sice už zmizela reklama na zámečnictví pana Bubaka, ale na stejné ulici můžeme můžeme dodnes najít předválečný nápis, který ale tolik “nestraší”, protože drogerie se píše česky i německy i stejně.
ulice Za Drogerií, Vratislavice nad Nisou,Google Street View, 26.6.2023.
Strašící nápisy zapadají do konceptu hauntologie, ze kterého vychází náš výzkumný projekt. Pojem hauntologie zavedl francouzský filozof Jacques Derrida (2012) a je kombinací slov ontologie a haunting (anglicky „strašení“). Hauntologie je alternativní ontologie věcí, které jsou skryté a potenciálně traumatické. Zapomněli jsme na ně nebo na ně nechceme myslet, ale jejich minulost se nám neustále připomíná. Přesně jako německé nápisy, které se znovu zjevují a kladou tak otázky, kam zmizela němčina a Němci z Čech.
Po válce, se totiž nepodařilo zbavit všech připomínek německé minulosti českého pohraničí, ačkoliv to byla politika proklamovaná například komunistickou stranou v Rudém právu. Důvody mohly být také ekonomické – domy konfiskované německým Čechům často zůstaly státu jako obecní majetek a městské správy neměly finanční prostředky na jejich opravu. Ani pro soukromé majitelé, kteří si od čtyřicátých let mohli zakoupit konfiskované domy nebylo v socialistickém Československu snadné z finančního ani materiálního hlediska udělat novou fasádu.
Petr Šimr fotografoval Liberec (něm. Reichenberg), jehož předměstím jsou Vratislavice, v sedmdesátých a osmdesátých letech. Na fotografiích je vidět, že většina starších domů byla pořád neopravených. Také lidé, se kterými mluvím v rámci našeho výzkumu, vzpomínají, jak běžné byly ve městě německé nápisy. Platilo to pro celé Československo – zašlost staré Prahy byla to, co zde obdivovali zahraniční turisté ještě v devadesátých letech, v pohraničí se ale k této romantice přidávala ještě vrstva německé minulosti.
Petr Šimr, Na Zápraží, 1979 (Lukuvka 2022)
V této interpretaci měla kvalitativní změna nastat po roce 1989. Dotace na zateplení a relativní ekonomická prosperita majitelů nemovitostí opravdu znamenala rychlejší zánik německých nápisů více než ideologické proklamace o “vyčištění” pohraničí od německých vlivů.
Dosud viditelné německé nápisy se tak dnes staly symbolem úpadku, kterým procházejí především pohraniční regiony, které nezvládly transformaci od socialismu ke kapitalismu. Jako symboly české transformace pak naopak chápeme pastelové barvy omítek, které rozzářily česká města v devadesátých letech.
Dokladem mohou být německé nápisy v Javorníku (něm. Jauernig), jednom z nejchudších českých regionů nebo v Kravařích (něm. Graber) v okrese Česká Lípa, obci, která může být zařazená do tzv. vnitřní periferie. Jsou to místa, kde se setkalo zřícení dvou epoch a utopií – zanikla zde německá kultura spojená s industriální rozvojem na konci 19. století, kdy tzv. bohaté Sudety získaly své bohatství, ale nenaplnila se tu ani utopie o pohraničí jako laboratoři socialismu. Na obou následujících fotografiích jsou to německé nápisy, které upozorňovaly na služby občanské vybavenosti, které v těchto regionech naopak dnes chybí.
Prohry severočeského pohraničí symbolizuje třeba bývalá hasičská zbrojnice v Pertolticích (německy Berzdorf) ve frýdlantském výběžku, na které bledne kromě německého nápisu i ten český poválečný a dnes není ani patrné, který je starší.
Pertoltice, duben 2023, foto: Karina Hoření
Německé nápisy ale nemusí být pouze v pohraničí a nejen zde se mohly zachovat. Jeden je patrný i v Brně na ulici Bratislavská. Do tohoto města s významnou německy hovořící menšinou přišlo po válce hodně Romů ze Slovenska a usadili se právě v okolí Bratislavské v dělnické čtvrti u řeky Svratky, v místě, které má dnes všechny charakteristiky sociálně vyloučené lokality. Romská migrace je typická pro celé poválečné Československo a proto žije dodnes nejvyšší podíl Romů v České republice v pohraničí, kde byly po válce volné bytové kapacity i pracovní příležitosti.
V Brně se tak v tomto domě potkávají dva důsledky války – jak odsun německých Čechů, tak romská migrace, kdy oba tyto fenomény jsou z české společnosti dodnes vylučovány a “straší” nás.
Brno, červen 2023, foto: Karina Hoření
Text: Karina Hoření
Zdroje
Derrida, J. (2012). Specters of Marx: The state of the debt, the work of mourning and the new international. Routledge.
Lukuvka, L. (2022). Petr Šimr- Portrét města.Severočeské muzeum.
Přežijí rok 1975?. (22.2. 1974). Dikobraz, s. 7.
Všechny připomínky němectví zmizí. (21.9.1945). Rudé právo, s. 1.
[ENG, Polish version below] After the so-called “Recovered Territories”, i.e. lands that were formerly German, became a part of the newly established Polish state in the aftermath of World War II the traces of the previous German culture had to be removed or recycled in a way fitting the new Polish historical narrative. Within this context, Michal Korhel provides an overview of how Polish authorities as well as the new population of the “Recovered Territories“ treated the formerly German cemeteries in Western Pomerania in Goleniów / Gollnow and surroundings. Were they destroyed or preserved? What do those places look like nowadays? He is especially interested in what happened to the German gravestones of the cemeteries located in the region.
[ENG, Polish version below] To what extent are the works of art created before the radical change in 1945 still valid categories of description for the landscape of contemporary Polish-Czech borderlands? Karolina Ćwiek-Rogalska explores the possibilities of mutual commentary provided by the photos taken during her recent fieldwork and fragments of one of the plays by Gerhard Hauptmann, an obscure German author who used to live in Lower Silesia.
Pogranicze rozpościera się zawsze po obu stronach. Dzisiaj na grzbietach Karkonoszy granicy w zasadzie już nie ma – jeśli przejdzie się ją w górach, na szlaku, i nie zauważy słupka granicznego, można się zagalopować w zupełnie inny kraj. Brak tej wyraźnej różnicy w stylistyce znaków drogowych, która uderza, gdy przejeżdża się przez granicę szosą. Po obu stronach gór kamienie są tak samo sprasowane przez czas, świerki równie butelkowo zielone, porost i tu, i tu obrasta ich pnie od północy. A jednak, choć dziś granica jest dosłownie historyczna, to w przeszłości jej historyczna doniosłość odciskała się wyraźnym istnieniem w przestrzeni. Granica oddzielała od siebie więcej niż dwa państwa. A może jeszcze inaczej, zwykle dwa, ale nie zawsze te same. Najpierw liczne królestwa i księstwa, potem imperia Hohenzollernów i Habsburgów. Potem republiki, czechosłowacką i weimarską. Wraz z narastaniem dyktatury w Niemczech i zmianą Republiki Weimarskiej w III Rzeszę, granica stała się linią oddzielającą system totalitarny od demokracji – by w końcu stać się granicą Polski i Czechosłowacji za “żelazną kurtyną”, a ostatecznie znów się zdemokratyzować, dzieląc współczesną Polskę i Czechy.
Górska granica góruje nad wszystkimi innymi rodzajami granic. Z samej swojej natury, łańcuchy górskie idealnie odgraniczają coś od czegoś. Ale i góry mają swoje dwie strony: tutaj – czeską i śląską. Albo czeską i polską, choć ten ostatni przymiotnik po czeskiej stronie słyszałam rzadziej. Bo to, że po drugiej stronie granicy leży Polska, jest w tej okolicy stosunkową nowością: jeśli cofniemy się do roku 1945, kiedy Dolny Śląsk miał stać się częścią państwa polskiego, po czeskiej stronie wywoływało to pewien niepokój. Jindřich Ambrož, karkonoski działacz i urzędnik, państwowy konserwator ochrony przyrody, 2 czerwca 1945 roku pisał do czechosłowackiego MSZ-tu:
(…) w żywotnym interesie naszego państwa leży, aby w traktacie pokojowym granica w Karkonoszach została ustalona bezwzględnie na korzyść Czechosłowacji, żeby przesunięto ją pod północne stoki gór i pozyskano w ten sposób słabo zaludnione wielkie obszary lasów.*
Granica miałaby więc przesunąć się gdzieś aż na linię Zgorzelec – Jelenia Góra – Wałbrzych i choć Ambrož wysuwał również żądania mniej radykalne, w każdym przypadku Karkonosze w całości miały leżeć po stronie czeskiej. Posunął się nawet
do zaznaczenia takich postulowany granic własnoręcznie – i do wręczenia map z ich obrysem żołnierzom czechosłowackim, którzy pojawili się nad granicami w tym szczególnym powojennym roku. Szczegółowo opisał to Stanislav Holubec w tekście “České a polské Krkonoše 1945–1963: Mezi ochranou přírody a modernizací”**, do którego odsyłam chętnych poznać tę historię lepiej. Wspomnę tu jeszcze tylko, że nie tylko zatarg o Karkonosze, ale także historia polsko-czeskiego sporu o Śnieżkę czy Ziemię Kłodzką wskazuje, że góry wcale nie są aż tak wyraźną, naturalną granicą, jak mogłoby się wydawać.
Strona czeska to zatem wyraźne szczyty schodzące w pogórze. Krajobraz, który malowali bracia Mánesowie albo František Kaván, który wymalował Karkonosze – a konkretnie Kotel – na kurtynie amatorskiego teatru w Křižlicach, tylko po to, żeby dowiedzieć się, że na Karkonosze to mogą sobie widzowie popatrzeć w każdej chwili z okna, więc bardziej pożądana byłaby jakaś nobliwa scena historyczna czy mitologiczna. Ze śląskiej strony krajobraz wypłaszcza się nagle, ale za to oferuje pejzaż, w którym nie przechodzi się ze wzgórz w góry, ale góry wyraźnie widać na horyzoncie, jak na specjalnie zamówionej pocztówce.
Jak opowiedzieć taki krajobraz, mając świadomość zmian, które w nim zaszły? Czy on sam coś o sobie mówi, czy potrzebuje mitu, opowieści, która pozwoli go zrozumieć? A może da się nadal opowiedzieć to, co się w nim dzieje, słowami tych, których już tam nie ma, ale czuć ich obecność? Dlatego zdecydowałam się podjąć tę próbę i opisać zdjęcia, które wykonałam w trakcie badań terenowych, cytatami ze szczególnej sztuki szczególnego dla regionu twórcy: Gerharda Hauptmanna.
Urodzony na Dolnym Śląsku Hauptmann, który dziś jest przede wszystkim nieco zapomnianym niemieckim noblistą z 1912 roku, na początku XX wieku sprowadza się do Jagniątkowa. Oczywiście wtedy nie jest to jeszcze Jagniątkowo (ani Agnieszków, jak będzie się ta miejscowość nazywać zaraz po wojnie, zanim Komisja Ustalania Nazw Miejscowości przy Ministerstwie Administracji Publicznej podejmie jednak decyzję na korzyść Jagniątkowa). To Agnetendorf. Dzisiaj dzielnica Jeleniej Góry – wówczas dostatecznie na odludziu, żeby nazywany “ojcem naturalizmu” Hauptmann, w swoich dziełach poruszający tematy społeczne bez owijania w bawełnę, mógł mieć dość miejsca do samotnych spacerów, podczas których przemyśliwał tematy, aby później dyktować swoim sekretarzom dzieła, które przyniosły mu rozgłos, a równocześnie wepchnęły go w tarapaty. W czasach dyktatury nazistowskiej jego dzieła były zakazane – a i wcześniej niekoniecznie budziły ciepłe uczucia. Bodaj najbardziej znani są jego “Tkacze” – opowieść o powstaniu robotników w Górach Sowich w połowie XIX wieku – wystawiani chętnie do dzisiaj, a Hauptmann pojawia się okazjonalnie na scenach polskich teatrów także w XXI wieku (w 2014 roku jego “Szczury” przeniosła na deski Teatru Powszechnego w Warszawie Maja Kleczewska).
Hauptmann jest twórcą Dolnego Śląska i tego widmowego pogranicza aż po jego ostatnią przemianę: doczeka bowiem wkroczenia Sowietów i Polaków na Dolny Śląsk – umrze jednak, zanim dojdzie do wysiedleń. A może raczej – zostanie wysiedlony po śmierci. Latem 1946 roku, po długich targach o ciało pisarza, specjalny pociąg wywiezie jego zwłoki i towarzyszącą im rodzinę, znajomych oraz przedmioty do nich należące. Przejazd przez most kolejowy na Nysie Łużyckiej był przekroczeniem granicy i powrotem do kraju, z którego pisarz nigdy nie wyjechał. Ten widmowy aspekt biografii Hauptmanna to jeden z powodów, który skłonił mnie do sięgnięcia po jego pisma.
Fotografie wykonane w czasie badań terenowych w Harrachovie oraz okolicach – po obu stronach granicy – komentują fragmenty dramatu Hauptmanna. W ten sposób sprawdzam, na ile zrozumiały jest dzisiaj świat, o którym pisał niemiecki noblista i na ile krajobraz odpowiada swojemu artystycznemu przeobrażeniu, a na ile je przekracza? Czy śląsko-czeskie pogranicze zmieniło się na tyle od czasów, w których Hauptmann podyktował swój dramat w jagniątkowskim gabinecie, że nie da się go rozpoznać? A może wręcz przeciwnie, ten dylemat, który dręczył jego bohaterów – czy to już Czechy – jest nadal na tyle aktualny, by dać się odczytać w przestrzeni?
“A Pippa tańczy!” (“Und Pippa Tanzt!”), wydana w 1906 roku i przełożona bardzo szybko na język polski przez Artura Schrödera, przedwojennego krytyka i tłumacza, ukazała się w nowym przekładzie germanistów Wojciecha Kunickiego i Tomasza Małyszka w 1997 roku. Sztuka powstała z fascynacji starszego już pisarza młodą aktorką, ale opowiada historię, która – czytana z utrzymaniem zasad realizmu psychologicznego – szybko przestaje mieć sens. Czteroaktowy dramat rozpoczyna się na pozór realistycznie: w położonej na pograniczu Czech i Śląska karczmie robotnicy leśni grają w karty. To pogranicze żyje głównie ze splotu walorów krajobrazowych z tym, co ukryte pod jego powierzchnią: a zatem z jednej strony lasów, bogatych w drewno, z drugiej piasku idealnego do wytapiania szkła, i szybkich rzek spływających z gór, które mogą dostarczać energii wodnej. W karczmie pojawiają się także inni goście: z robotnikami rżnie w karty włoski mistrz szklarz, ojciec tytułowej Pippy. Obecność pięknej Włoszki jak światło ćmy przyciąga do siebie z okolicy – najpierw upiornego szklarza, Huhna, potem młodego wędrownego rzemieślnika, Michela Hellriegera, szukającego swojej drogi (a może tylko drogi przez góry), a w końcu majętnego dyrektora huty szkła. Wszyscy tu – oprócz robotników leśnych, stanowiących właściwie coś na kształt starożytnego chóru w greckiej tragedii, i pary karczmarzy – pracują ze szkłem, ze szkła żyją.
Dla dyrektora to źródło zysku i chwały: można je importować za granicę i cieszyć się sukcesami, jakie odnosi. Dla ojca Pippy źródło utrzymania, możliwość pochwalenia się weneckim kunsztem. Dla Huhna, starego szklarskiego upiora, symbol czasów, w których coś znaczył. W końcu dla Hellriegera, wędrowca, to środek do osiągnięcia celu, symbol “czegoś więcej”. I wreszcie dla Pippy, dla której może być samą osnową, na której zbudowana jest jej rzeczywistość: bo czy jest prawdziwą dziewczyną, czy tylko szklaną figurką, powstałą na skraju życia wygasającego hutniczego pieca?
Posłuchajmy przez chwilę monologu Huhna, który pełni trochę taką właśnie rolę, Staszicowskiego ziemiorództwa gór, a może i całego tutejszego świata:
Siedziałem sobie w środku — w ciemności — siedzieliśmy w ciemności! świat był zimny! nie było już dnia, i nie było już poranku! wtedy siedzieliśmy wokół zimnego pieca hutniczego! — i wtedy przyszli ludzie, ju, ju… wtedy z daleka, przez śnieg przedarli się ludzie! przyszli więc bliżej, bo byli głodni: chcieli odrobinę światła na język! odrobinę ciepła w zamarznięte swoje kości wchłonąć chcieli. — Tak więc jest! — i wtedy w nocy naokoło huty leżeli! — słyszeliśmy ich kwilenie. I wtedy wstaliśmy i rozrzucili popielnik — i nagle wybłysnęła jeszcze jedna iskra… iskierka wybłysła z popiołu! — o Jees, cóżem miał począć z tą iskierką, która nagle z popiołu wybłysła? — czyż mam cię połknąć, iskierko? — czy może cię pochwycić? czyż gonić cię może, iskierko? — albo też może mam tańczyć z tobą iskierko mała?
Piec hutniczy to prapoczątek krajobrazu. To z niego wyłania się cały świat. Szkło, o ile nie podda się go brutalnej silne, ma ogromną moc przetrwania. I może dlatego w finale dramatu to właśnie ono ocaleje, zostając z nami, gdy zapada kurtyna, w postaci szklanego stateczku, popychanego po scenie przez Wanna, kolejną postać z karkonoskiej mitologii: może nawet samego Krakonoša – Rübezahla – Liczyrzepę. Ale to już historia na kolejną opowieść.
cytaty pod zdjęciami pochodzą z dramatu Gerharda Hauptmanna, “A Pippa tańczy!” w przekładzie Artura Schrödera
Fotografie: Karolina Ćwiek-Rogalska
E, wiem już, stara zapadła, konkurencyjna huta. W najbliższej przyszłości kupią ją na rumowisko. (…) Jakże długo będzie jeszcze trwało to zamieszanie? Kiedy tu obok, huta dwoma kominami dymiła, to jeszcze był spokojny zarobek — teraz, zeszło się na psy.
Szczerb jest chyba podostatkiem koło hutniczych b[a]raków.
Straszydło ze starej huty, co to ani żyć, ani umrzeć nie może! (…) On nie chce tego skapować, że tu, w Rotwassergrund, nie ma roboty.
PIERWSZY ROBOTNIK. A gdzież to tak późno, chcesz iść jeszcze nadęty braciszku?
DYREKTOR. W miodem i mlekiem płynący kraj!
HELLRIEGEL (Z pokornym ukłonem w stronę robotników, następnie dyrektora) Chciałbym koniecznie dostać się przez grzebień w czeskie.
Temu coś zdaje się nie tęgo we łbie! Przy tym mrozie przejść góry i to tu gdzie żadnej drogi, ani zejścia niema? Chyba, że się chce w bałwana śnieżnego zamienić i tam w górze zdechnąć! (…) Tyś z pewnością nigdy gór szkrabie nie widział? Nie znasz tutejszej zimy!?
HELLRIEGEL. Czy jest… czy jest się tu już w Czechach, panie gospodarzu?
PIERWSZY ROBOTNIK (śmiejąc się) Jak ci się zdaje? znajdujesz tu choć cośkolwiek czeskiego?
HELLRIEGEL (opadł znowu na beczułkę, ramiona szeroko oparte o ławę piecową rękami przy czole, stara się zasłonić, jęcząc cicho, twarz swoją).
Pięknie! a więc możemy już teraz przez góry uciekać — przecież to drobnostka! Ja znam tu drożynę każdą i każdy kamień! a tam w górze wnet już wiosna się zacznie!
Cirp, cirp, to albo mysz, albo trznadel albo też może zawiasy u drzwi! — wszystko się budzi! stary dom aż cały trzeszczy! czasem mam takie jakieś dziwne uczucie: gdy niesłychane zdarzenie się zbliża i cały ocean światła z gorącego złotego dzbana się wylewa.
Na cóż ma się tysiąc metrów wysokie, średniowieczno-niemieckie obserwatorium? na cóż ma się lunetę z własnoręcznie zrobioną soczewką w środku? no i czyżby nie można czasem spoglądnąć na ten stary, podksiężycowy świat i dzieci jego na palcach zobaczyć? Wreszcie jeśli but nie uciska: nie daje się go do szewca!
Odpowiedz im o twoim wodnym pałacu i błagaj ich, aby wam, na miłość Boga, kamień wskaźniczy dalej na drodze położyli!
*w oryginale: (…) je nezbytným zájmem našeho státu, aby hranice na Krkonoších byly radikálně mírovou smlouvou upraveny ve prospěch Československa, aby posunuty byly pod severní svahy hor a tím získány málo obydlené obrovské lesní oblasti. Cytat za: S. Holubec, České a polské Krkonoše 1945–1963: Mezi ochranou přírody a modernizací, “Český časopis historický”, nr 3-4/2022, ss. 800-801.
* w periodyku naukowym “Český časopis historický”, nr 3-4/2022, ss. 777-833.
