When Polish settlers arrived in the so-called “Recovered Territories” after World War II, they encountered unfamiliar items, such as the monument to fallen soldiers of the First World War in Maszewo, West Pomerania. Michal Korhel demonstrates how the settlers and subsequent generations repurposed these former German possessions to suit their own needs and beliefs. This cultural adaptation and reuse of historical artifacts reflects the enduring impact of the settlers on the region’s identity and landscape.
[ENG, Polish version below] When the Polish settlers came to the so-called “Recovered Territories” at the war’s end and its aftermath, they found there various things they did not know from their previous places of residence. Based on the example of the (former) monument to the fallen soldiers of the First World War in Maszewo in West Pomerania, Michal Korhel shows how the settlers and the generations of their children and grandchildren recycled the formerly German things according to their needs and beliefs.
Kiedy pod koniec II wojny światowej i przede wszystkim po wojnie polscy osadnicy przybyli na tereny tzw. Ziem Odzyskanych, znaleźli tam wiele rzeczy, z którymi do tej pory nie mieli żadnych doświadczeń. Do takich rzeczy z pewnością należą tzw. Kriegerdenkmäler – pomniki wojskowe poświęcone poległym w I wojnie światowej. Po 1945 roku w nowych granicach Polski znalazło się wiele pomników wybudowanych wcześniej przez niemieckie gminy, stowarzyszenia czy osoby prywatne. Duża część z nich poświęcona była właśnie poległym w I wojnie światowej. Jednak w Polsce międzywojennej pamięć o I wojnie światowej jako takiej nie była dużym zjawiskiem. (Ćwiek-Rogalska, Karczewska, Mrzygłód) Niemieckie pomniki stanowiły zatem dla osadników wyzwanie jako ciała wyraźnie obce w krajobrazie kulturowym. Ze względu na brak znajomości języka często kojarzono je raczej z kończącą się właśnie II wojną światową lub w ogóle negatywnie z Niemcami. Dlatego musiały zniknąć. Niekoniecznie oznaczało to fizyczne zniszczenie. (Ćwiek-Rogalska, Karczewska, Mrzygłód) W tym wpisie, na przykładzie jednego z takich pomników, przyjrzymy się bliżej, jak osadnicy wyposażeni w różne kulturowe zaplecza dostosowywali to, co znaleźli po swoich poprzednikach, ludności niemieckiej, do własnych potrzeb i pomysłów.
Ze względu na ogromne straty, jakie poniosły walczące strony w czasie I wojny światowej, pomniki upamiętniające poległych pełniły funkcję zastępczych grobów. W czasach Republiki Weimarskiej nie było centralnego pomnika poległych żołnierzy, a pamięć o ich śmierci została zatomizowana. (Welzbacher) Powstające pomniki miały różne kształty i rozmiary – w zależności od możliwości finansowych budujących, od prostych kamieni czy obelisków z tablicami pamiątkowymi po monumentalne dzieła sztuki autorstwa uznanych ówczesnych artystów. Miejsca ich powstania wybierano starannie, kotwicząc je w lokalnym krajobrazie – najczęściej w centrach miast, przed szkołą lub kościołem. (Ćwiek-Rogalska, Karczewska, Mrzygłód) Pomnik poległych w I wojnie światowej w Maszewie / Massow odbiega od zwykłej praktyki. Usytuowany w małym miasteczku na dzisiejszym Pomorzu Zachodnim powstał w 1926 roku ze współpracy Gregora Rosenbauera, dyrektora szczecińskiej Szkoły Rzemiosł Artystycznych i Georga Hanniga, dyrektora szczecińskiego cmentarza. Sam pomnik postawiono za miastem, gdzie stoi częściowo otoczony wodą i przypomina „Toteninsel” (niem. wyspę umarłych). (Welzbacher) Zbudowany został na planie kaplicy w stylu tzw. ekspresjonizmu ceglanego. Płaskorzeźby „żelaznych krzyży” wskazywały na jego funkcję jako pomnika poległych żołnierzy Cesarstwa Niemieckiego. W części frontowej pomnika dominuje okno w kształcie miecza. Budynek nie jest przykryty dachem, co łączy go z otaczającym go krajobrazem. Oprócz sakralności i związku z przyrodą pomnik w Maszewie kryje w sobie prawdopodobnie także inny symbol. Jest to cegła przepalona, z której jest prawie w całości zbudowany. Cegły te są swego rodzaju produktem wadliwym – kamieniem spalonym i uszkodzonym. Uszkodzenia cegieł w kontekście pomnika mogą stanowić alegorię zniszczonych, okaleczonych ciał poległych. Z drugiej strony trzeba wspomnieć także o aspekcie finansowym. Biorąc pod uwagę ograniczony budżet i wielkość budynku, cegła przepalona była stosunkowo tanim materiałem budowlanym. (Welzbacher)
„Toteninsel” z zarośniętym gajem, w którym znajduje się pomnik poległych żołnierzy I wojny światowej, fot. Michal Korhel
Już w momencie jego budowy twórcy byli świadomi znaczenia przyszłego pomnika na poziomie historyczno-politycznym nie tylko w kontekście regionalnym, ale także ponadregionalnym. (Welzbacher) Na podstawie wątków patriotycznych o wymiarze pomorsko-pruskim w twórczości Gregora Rosenbauera można przypuszczać, że pomnik w Maszewie powinien budzić wśród zwiedzających szczególne skojarzenia, a mianowicie związek z Zakonem Krzyżackim. Symbolika ta odegrała ważną rolę po ustaleniu nowej granicy polsko-niemieckiej, od której Maszewo było niedaleko. Pomnik w Maszewie upamiętniał nie tylko poległych żołnierzy pomorskich, ale także historię regionu i całego kraju. (Welzbacher)
„Kriegerdenkmal Massow”, rysunek projektowy Gregora Rosenbauera, Izba pamięci w Społecznym Muzeum Energetyki w Maszewie, fot. Michal Korhel
Paradoksalnie jednak w wyniku II wojny światowej Niemcy utraciły kolejne terytoria na wschodzie. Nawet samo Maszewo i pomnik znalazły się po polskiej stronie granicy. Nie wiadomo dokładnie, co się działo z pomnikiem w pierwszych latach po wojnie. W tym czasie zniknął także pomnik poświęcony sportowcom poległym w czasie I wojny światowej, który znajdował się w pobliżu kościoła. Zniknęły także niektóre ulice miasta. Celowo je rozebrano na materiał budowlany, a uzyskane cegły miały posłużyć do odbudowy Warszawy. Nasuwa się pytanie, dlaczego głównego pomnika poległych niemieckich maszewiaków nie spotkał podobny los. W jego „uratowaniu” mogły odegrać rolę np. jego lokalizacja poza miastem. Najważniejszy był w tej sprawie rzekomo jednak sam materiał, z którego został pomnik zbudowany i na którym jego twórcy zaoszczędzili pieniądze. Mówi się, że wypalonej cegły nie można ponownie wykorzystać tak samo jak zwykłej cegły. Pomnik jako taki zatem pozostał, usunięto tylko z niego symbole niemieckie.
Widok pomnika od tyłu, na białych kwadratach w górnej części znajdowały się płaskorzeźby „żelaznych krzyży”, fot. Michal Korhel
W pamięci drugiego pokolenia powojennych osadników Maszewa ten pomnik nazywany jest „zamkiem”. Choć wiadomo było, że pozostawili go tam Niemcy, mało kto już wiedział, jakie było pierwotne znaczenie budynku. Ze względu na swoje rozmiary, położenie częściowo otoczone wodą, układ oraz brak dachu sprawiał wrażenie ruiny miniatury zamku. Zmieniło się nie tylko jego postrzeganie, ale także jego rola w społeczeństwie lokalnym. Częściowo służył dzieciom na lekcjach wychowania fizycznego. Jedna grupa dzieci była w środku i musiała „zamku” bronić, druga zaś musiała go zdobyć. Obok wybudowano także tymczasową bieżnię. Oprócz dzieci, z pomnika korzystali także dorośli, którzy chodzili tam, aby tańczyć i bawić się. Mówi się, że podczas zabaw na jednym z podestów siedziała nawet orkiestra.
Przy pomniku z rozmówcami, fot. Michal Korhel
Od lat 60. XX w. Maszewo zaczęli odwiedzać wysiedleni niemieccy mieszkańcy. Wizyty te stopniowo przerodziły się we współpracę z władzami lokalnymi, czego efektem była między innymi i restauracja „zamku”, który ponownie stał się pomnikiem. Nie przywrócono jednak płaskorzeźb „żelaznych krzyży”, a pamięć o poległych została upowszechniona. Pomnik nie był już poświęcony wyłącznie poległym Niemcom w I wojnie światowej, ale poległym Niemcom i Polakom w obu wojnach światowych. Wraz z ponownym otwarciem w 1993 roku podpisano współpracę pomiędzy miastami Maszewo i Mölln (Niemcy), gdzie po wojnie osiedlili się przymusowo wysiedleni niemieccy mieszkańcy Maszewa.
Tablica na odrestaurowanym pomniku w języku polskim, fot. Michal Korhel
Charakter pomników jako takich pozwala na ich ponowne wykorzystanie – recykling. Była to także powszechna praktyka w Niemczech już w okresie międzywojennym, kiedy niektóre gminy ze względu na złą sytuację ekonomiczną przekształcały pomniki z czasów wojen napoleońskich czy zjednoczenia Niemiec na nowe. (Ćwiek-Rogalska, Karczewska, Mrzygłód) Podobną praktykę stosowali także osadnicy, którzy przybyli na Pomorze Zachodnie po 1945 roku. W czasie tzw. degermanizacji Ziem Odzyskanych część niemieckich zabytków padła ofiarą wandalizmu lub uległa całkowitemu zniszczeniu. Inne zostały pozostawione na łasce losu. W niektórych jednak przypadkach pomniki te poddano recyklingowi na pomniki o charakterze sakralnym (np. Kaplice Marii Panny) lub pomniki nawiązujące do przeszłości Polski. (Ćwiek-Rogalska, Karczewska, Mrzygłód) Wyjątkowość losu maszewskiego „zamku” z pewnością polega na jego kształcie i wielkości, które uchroniły go przed zniszczeniem. W odniesieniu do uratowania tego pomnika pewną rolę odegrała także nieznajomość polskich osadników co do okoliczności jego powstania i jego znaczenia w okresie międzywojennym.
Poniemiecki pomnik w Maszewie na tzw. Ziemiach Odzyskanych nawet po prawie stu latach zachował swoją pierwotną rolę, choć w bardziej upowszechnionej formie. Dodatkowo można go postrzegać także jako symbol zbliżenia polsko-niemieckiego. Jednak w zbiorowej pamięci mieszkańców Maszewa ten pomnik do dziś pozostaje jako „zamek”, którego bronili lub zdobywali jako dzieci, a jako dorośli chodzili tutaj na zabawy taneczne.
Michal Korhel
Wykorzystane źródła i literatura
Ćwiek-Rogalska, K., Karczewska, M. & Mrzygłód, I. “Na pamiątkę” czego i komu? Pomniki ku czci poległych i zaginionych w I wojnie światowej, komentarz naukowy do Katalogu pomników Pomorza Środkowego, dostępny on-line: https://ispan.waw.pl/pomniki-poleglych/komentarz/ (dostęp 29.4.2024).
Welzbacher, Ch. (2011/12). Eine “Toteninsel” für Pommern. Das Kriegerehrenmal von Massow (1926) als Antwort auf eine nationale Bauaufgabe. Jahrbuch zur Kultur und Literatur der Weimarer Republik, vol. 15, 177-196.
wywiady przeprowadzone przez autora wpisu w Maszewie w marcu 2023 r.
SpectralRecycling Team in cooperation with the Scientific Centre of the Polish Academy of Sciences in Vienna invites you to 2 day event: Exploring post-displacement regions in Central Europe and beyond.
On May 22, 2 pm, Karolina Ćwiek-Rogalska, Karina Hoření, Michal Korhel and Magdalena Bubík will present their preliminary findings and discuss them with Claudia Kraft and Kerstin von Lingen, Professors for Contemporary History at the University of Vienna.
On May 23, from 10 am, we would like you to join our interactive workshop, where you can learn more about our project. Based on pre-circulated readings we aim to discuss with you the hauntological approach in research on forced migrations and emerging of new cultures in post-displacement regions in East Central Europe and beyond.
To join us PLEASE FILL IN THE REGISTRATION FORM under this link.
From April 9 to 10 a conference under the title “Übersehen, vergessen, stillgestellt? Zur Latenz kulturellen Erbes” took place at the Leibniz-Institut für Geschichte und Kultur des östlichen Europa (GWZO) in Leipzig (Germany). Its aim was mainly to discuss the various cases of „silent“, hidden and overlooked cultural heritage and its status between the presence and absence. Furthermore, the participants should have reflect upon the concept of latency in the context of cultural heritage on theoretical level.
Our researcher, Michal Korhel, took part in the conference with his presentation „Wiederbelebung deutscher Geister in Handlová? Der Umgang mit dem Erbe der Karpatendeutschen in der Slowakei“ (Bringing the German Ghosts of Handlová Back to Life? How Slovakia is Dealing with the Heritage of the Carpathian Germans). In his contribution Michal presented the German cultural heritage or more precisely its remnants in Handlová as ghosts haunting the town’s inhabitants. While showing the audience various examples he could identify during his fieldwork Michal focused on the question, how the locals perceive these ghosts nowadays. Even though he had to conclude that the remnants of the German heritage in Handlová and in Slovakia in general are being widely ignored, he stressed the existence of few civic initiatives that aim at living with German ghosts „justly“. That means that they are trying to reinterpret and transform the German heritage in the contemporary context. In the following discussion the audience was interested in examples of „exorcism“ and the topic of ghosts from the perspective of the German expellees. Moreover, the discussion tackled the question of morality and pragmatism in regard to the recycling of German ghosts (especially German gravestones and cemeteries).
On April 17th, Karolina Ćwiek-Rogalska, was a guest speaker at the Interdisciplinary Scientific Seminar at Wrocław University of Science and Technology. She gave a lecture titledTopolgangers: the double life of the “recovered” cities. In her presentation, she explored the idea that formerly German cities remain their identity hidden underneath their Polish, Czech or Slovak one. As the vehicles of reminding the inhabitants of this double life she analyzed various objects present in the city spaces, the Spectral Recycling team found out during the fieldwork of the respective members. She clarified that the objects left behind serve as remnants of previous cultures, allowing new residents to interact with the lingering presence of the displaced.
Karolina was invited by the Academia Iuvenum (made up of young scientists from Wrocław University of Science and Technology who are successfully conducting research projects, the elite group is tasked to undertake various initiatives for the benefit of the university, provide a platform for the exchange of scientific ideas, and enable young scientists to express their opinions inside and outside the university). She wants to warmly thank Marta Rusnak and Dawid Skrzypczak from the Academia who organized her visit. It was also a great opportunity to get to know more about the research currently done at the University and explore the doppelganger side of Wrocław, formerly German Breslau.
On Monday, April 15th, our series of seminars with invited guests continued – this time Associate Professor Stanislav Holubec from the Institute of History of the Czech Academy of Sciences accepted our invitation. We have been following his work for a long time and were therefore happy to learn about the results of his project Central European Mountains Krkonoše 1890-1950: Modernity, Tourism, Nationalism where he studied the modern history of the mountain range that is situated on the Czech- Polish border and that was inhabited by German-speaking communities until 1946.
Stanislav has done archival research on both sides of the Czech-Polish border and shared with us his findings on the different character of the postwar resettlement in the two countries and the different policies and practices of how the German past of this mountain range was rewritten into the Czech(oslovak) and Polish narrative after the Second World War.
Furthermore, Stanislav explored the exile culture of the expelled Germans who preserved and re-created the image of the Krkonoše (Riesengebirge in German and Karkonosze in Polish) even in exile in West Germany.
Since both Karolina and Karina are partially doing their research in the region, there was a vivid discussion not just about the findings themselves but also about methodological issues of research in the borderlands and possible future directions in the research of mountain areas in general.
Our researcher, Michal Korhel, spent two weeks in March doing fieldwork in Slovakia. His aim was predominantly to look for the first and second generations of settlers who came to Handlová after World War II. However, during his travels he encountered more ghosts than he expected.
Michal’s first stop was Slovakia’s capital, Bratislava. There he got a meeting with the author and director of the first theatre play that tackled the topic of the forced expulsion of Germans from Slovakia – Domov! (Home!). As the story of the play took place in his home town of Kežmarok and its surroundings, in the interview Michal additionally gained a comparative perspective to his research in Handlová.
A formerly German stone house – a meeting place of the German community in Handlová. Phot. by Michal Korhel
Handlová itself was Michal’s next stop. There he was able to live in a formerly German stone house (nowadays a place where the local German community regularly meets). With its thick and cold walls one could at least partly imagine how the living standards might have looked like. Right on his first day in Handlová, a narrator took Michal to the „field“: in this case almost literally, as they went to the forests and meadows surrounding the town, collecting information for the narrator’s own research. He attempts to use the knowledge of the prewar cultivation of land (such as planting fruit trees and bushes away from human housing), in order to keep the animals in the nature and use the uncultivated parts of the local environment.
A narrator showing Michal pictures from photo albums of her family that came to Handlová from Romania. Phot. by Michal Korhel
In Handlová and towns in its vicinity Michal conducted interviews with settlers, who or whose ancestors came to Handlová from Belgium, Hungary and Romania. As one of them came to Handlová together with her parents already during the war, Michal got a valuable account on the time directly after the war’s end and empty German houses that were not that empty after all. Even though Michal set up some meetings already in advance based on a call for participants, he also walked through the streets of Handlová in hope to gain some information talking to people “over the fence”.
Streets of Handlová in the beginning of spring. Phot. by Michal Korhel.
At the end of Michal’s fieldwork a narrator took him for a short road trip. It was the same route that is usually shown to German visitors, who come to Hauerland to see the home of their ancestors. From Handlová the trip went to formerly German settlements Sklené / Glaserhau, Kremnické Bane / Johannesberg, Kunešov / Kuneschhau and Janova Lehota / Drexlerhau. Additionally, in Kunešov Michal and his guide took a walk following the path the German miners from the village regularly took on their way to the mine in Handlová.
The landscape of Hauerland. Phot. by Michal Korhel.
Czech history of the women’s movement is often limited to the history of Czech-speaking women, neglecting the role of ethnic minorities. However, the women’s movement of the German-speaking minority also flourished in the Czech lands. Karina’s article in journal Rovné příležitosti v souvislostech issued by Gender Studies, o.p.s. sheds light on these overlooked aspects of Czech history. You can read it here (in Czech).
In February Magdalena made her first field trip to northern Poland, and her destination was Piła (formerly German Schneidemühl) and the surrounding area. During this time, she tried to find the German ghosts that were related to the church sphere, and so she visited the churches of Piła. Among them were the formerly Protestant churches, which now belong to the Roman Catholic Church, but she also tried to seek for those that are no longer there. St. John’s Church (Johanneskirche) was such an example. Magdalena was looking for its story. After the Second World War the church deteriorated, was demolished and now there is an apartment building. However, after more than 50 years the Protestant parish in Piła was reactivated and a new church was built just a few meters next to the the place of the destroyed one. It also bears the name of Saint John as a memory of the old one. Magdalena could see a new building during the Sunday service. She also found some pre-war postcards and she made an interview with the pastor.
Another example was the formerly Protestant church in Stara Łubianka (formerly German Lebehnke) converted into a Community Center. Currently it is in private hands. Its image has changed so much that locating it was not an easy task.
Magdalena heard a lot about the earlier adherents of Protestantism from local Catholic priests and the members of Catholic parishes. She searched for German ghosts not only in churches, but also by climbing up the steps leading to church towers in search of bells and by trying to locate old Protestant cemeteries. Magdalena also spent part of her stay in the archives, museum and library.
dzwon z poewangelickiego kościoła p.w. Matki Bożej Częstochowskiej w Motylewie (Küddowtal)/bell from the formerly Protestant church of Our Lady of Częstochowa in Motylewo (Küddowtal)jeden z nagrobków na starym ewangelickim cmentarzu w Motylewie (Küddowtal)/one of the tombstones in the old Protestant cemetery in Motylewo (Küddowtal)
Moreover, in order to get a sense of the local atmosphere, Magdalena took part in the celebration of the so called “return of the city of Piła to the Motherland”, i.e. commemoration of the incorporation of the town into Poland in 1945, where it was possible to listen to a lecture on the conquest of the city, and its underground shelters, but also to see an exhibition of military equipment and vehicles.
Magdalena has collected a great amount of material, but this is certainly not her last field research in the area; she will continue her research in the coming months.
Our researcher, Karina Hoření, was invited for a guest lecture at the Department of Sociological Studies, Faculty of Social Studies, Charles University. She presented our project and her findings to international and Czech students of the course Anthropology of East Central Europe. The students also worked with ethnographic postcards – a methodological experiment by Endre Dányi, Lucy Suchman and Laura Watts that our research team use to share our findings. Each week, every team member shares one photograph from their research with the others. Students working with these postcards were encouraged to analyze the visuality of post-displacement.
