Blog

[ENG, Slovak version below] After the Warsaw Uprising, the Slovak National Uprising was the largest anti-Nazi insurrection in Central Europe. It is a crucial event in Slovak modern history as well as in the country’s culture of remembrance regarding WWII. As such it has its own museum and central memorial in Banská Bystrica, the center of the anti-Nazi resistance during the uprising. Even though the insurrection was suppressed in less than two months, it helped the Allies in the fight against Nazi Germany. Its significance on a moral and political level was central: part of the Slovak nation rose up against the authoritative regime of the First Slovak Republic, a client state of Nazi Germany, in order to restore democracy. However, it also has its negative aspects, such as the treatment of the German civilian population by the partisans. The most tragic event in this regard took place in the predominantly German village of Sklené / Glaserhau. On 21 September 1944, under the pretext of digging trenches, the partisans took about 300 men between 16 and 60 years of age from the village and shot 187 of them at the edge of a nearby forest. In 1994, 50 years later, a monument of the Sklené massacre was established on the mass grave of its victims. Nevertheless, as the historical narrative presented in the current exhibition in the Museum of the Slovak National Uprising shows, the memory of the violence against the German civilian population is being marginalized. This process enables far-right groups and political parties glorifying the First Slovak Republic to take over the memory of murdered Germans and in doing so also instrumentalize the narrative of the whole uprising.

Počas druhej svetovej vojny došlo vo viacerých krajinách Európy (napr. Poľsko, Francúzsko alebo Rumunsko) k ozbrojenému odporu proti jednotkám nacistického Nemecka a s ním kolaborujúcim režimom. Na území Slovenska vyvrcholil odpor voči autoritárskemu režimu vojnovej Slovenskej republiky Slovenským národným povstaním (SNP) v jesenných mesiacoch roku 1944. Hoci bolo povstanie potlačené po necelých dvoch mesiacoch, aj napriek tomu prispelo k boji spojencov proti nacistickému Nemecku. Väčší význam malo však SNP na morálnej a politickej úrovni, keďže časť Slovákov prostredníctvom ozbrojeného odporu vyjadrila nesúhlas s vládnucim režimom a snahu o obnovenie demokratického Československa. Dôsledkom toho je SNP jednou z centrálnych udalostí slovenských moderných dejín.

súsošie Obete varujú, súčasť Pamätníka SNP v Banskej Bystrici, fot. Michal Korhel

SNP má ale aj svoje negatívne aspekty, medzi ktoré patrí predovšetkým zaobchádzanie partizánov s civilným obyvateľstvom a to hlavne tým nemeckým. Podľa dobových nemeckých zdrojov bolo počas povstania zavraždených približne 1200 členov nemeckej menšiny na Slovensku. Toto číslo však zatiaľ nebolo odborne ani potvrdené ani vyvrátené. K najväčšej masovej poprave došlo neďaleko obce Sklené pri Handlovej. V noci z 20. na 21. septembra partizáni z 1. československej partizánskej brigády J. V. Stalin v prakticky nemeckej obci pri domových prehliadkach zaistili približne 300 mužov. Na ďalší deň ich pod zámienkou kopania zákopov prinútili nastúpiť do železničných vagónov. Vlak ich následne odviezol len neďaleko, smerom na Hornú Štubňu. Na okraji lesa Rovná hora mala časť zaistených mužov kopať jamu. Na príkaz politického komisára Leonida M. Slavkina začali partizáni po vykopaní plytkej jamy na mužov strieľať. Postupne z vagónov privádzali ďalšie skupiny. Popravených bolo celkovo 187 mužov. Niektorým sa podarilo ujsť a časť mužov bola na zákrok miestneho člena partizánskej skupiny odtransportovaná do internačného tábora v Slovenskej Ľupči.^[1] Napriek dobovému ako aj neskoršiemu vyšetrovaniu tejto tragickej udalosti nie sú jej príčiny dodnes objasnené.^[2]

Múzeum SNP v Banskej Bystrici, fot. Michal Korhel

Pamiatka na SNP a jeho interpretácia po konci druhej svetovej vojny závisela od dobových politických cieľov. Aj napriek tomu bolo SNP ako také počas obdobia socializmu oslavované a naprieč Slovenskom vznikali jeho pamätníky. Tie najznámejšie z nich sa nachádzajú napr. v Banskej Bystrici, vo Zvolene, Vrchteplej alebo na Jankovom Vŕšku. Verejná spomienka na násilie voči nemeckému civilnému obyvateľstvu bola na oficiálnej úrovni tabu až do pádu komunistického režimu v roku 1989. Na lokálnej úrovni priamo v Sklenom bolo zaobchádzanie s pamäťou na toto násilie rôznorodé. Podľa miestneho pamätníka, potomka povojnových osídlencov, sa o tom v období socializmu vedelo len vo všeobecnej rovine, teda že pri obci sa nachádza akýsi „nemecký cintorín,“ kde ležia Nemci zabití počas vojny. Taktiež sa ale vedelo, že ich zabili partizáni. Aj keď podľa rozprávania miestnych to v obci bolo akýmsi verejným tajomstvom, pamiatka na masovú popravu sa uchovávala v rámci rodín, či už takých, ktoré boli násilím priamo zasiahnuté, alebo takých, ktoré o ňom len počuli. V niektorých z nich sa však konkrétne informácie nepredávali mladším generáciám. Tie sa podrobnosti dozvedeli až po roku 1989. Až koniec komunistického režimu a s ním aj pluralitná diskusia ohľadom SNP umožnili otvorené zaobchádzanie s touto témou na verejnosti.

multimediálna stanica s informáciami ohľadom masovej popravy Nemcov pri Sklenom v anglickom jazyku, Múzeum SNP v Banskej Bystrici, fot. Michal Korhel

Aké miesto má násilie voči civilnému nemeckému obyvateľstvu počas povstania v aktuálnom oficiálnom naratíve SNP je možné zistiť na základe stálej expozície v Múzeu SNP v Banskej Bystrici. Múzeum SNP ako také vzniklo v polovici 50. rokov, koncom 60. rokov sa presťahovalo do budovy Pamätníka SNP a jeho aktuálna stála expozícia bola dokončená v roku 2004. V nej sa návštevník o SNP, jeho priebehu a následkoch dozvie podľa očakávania množstvo informácií.^[3] Ich súčasťou je aj text o „represívnych akciách pseudopartizánov a asociálnych elementov,“ v ktorom sú spomínané násilie ako aj samotný masaker v Sklenom tématizované. Ako už naznačuje nadpis textu, jeho autor pripisuje zodpovednosť za tieto činy marginalizovaným skupinám v rámci celého SNP, ktoré nepatrili k jeho hlavným aktérom a boli riadené zo Sovietskeho zväzu.^[4] Zároveň je dôležité poukázať na to, že tento text nie je súčasťou hlavných výstavných panelov, ale je možné ho dohľadať na jednej z multimediálnych staníc. To však bežný návštevník urobí len zriedkavo. Masový hrob obetí násilia neďaleko obce Sklené sa taktiež nenachádza na zozname hromadných hrobov prezentovaného v rámci výstavy. Násilie voči civilnému nemeckému obyvateľstvu je na základe takejto prezentácie síce možné považovať za súčasť oficiálneho naratívu a pamiatky SNP, ale je skôr jeho skrytou súčasťou. Problematika tohto druhu násilia je v rámci celého naratívu marginalizovaná podobne ako jeho páchatelia, ktorí ako keby ku povstalcom, ktorých výstava oslavuje, ani nepatrili.

pomník obetiam masovej popravy pri Sklenom, fot. Michal Korhel

Okrem múzea SNP existujú aj ďalšie miesta pamäti pripomínajúce násilie voči nemeckému civilnému obyvateľstvu. Konkrétne ide o pomníky venované jednotlivým násilným excesom. Ako prvý z nich bol už v roku 1994 zriadený pomník pri Sklenom. Stalo sa tak na 50. výročie spomínanej tragickej udalosti na mieste masového hrobu. Vytvorenie pomníka iniciovali a financovali bývalí obyvatelia Skleného žijúci v zahraničí za pomoci členov miestnej nemeckej komunity. Na jeho vzniku sa podieľala aj obec Sklené, ktorá do vlastnej správy prevzala od štátu pozemok, na ktorom sa nachádza masový hrob aj pomník. Nápis v slovenskom a nemeckom jazyku na pomníku: „Na pamiatku 187 obetiam zo Skleného, 21.9.1944.“ je všeobecný a neuvádza žiadne detaily k príčine smrti uvedených obetí. Taktiež ich nemecká národnosť je zrejmá jedine na základe nemeckej verzie nápisu. Ten, kto nevie, čo sa udialo 21.9.1944, sa to priamo na mieste nedozvie.  Tento neutrálny a všeobecný text pôsobí ako akýsi kompromis nevyvolávajúci emócie, ktoré by mohli viesť k protestom proti zriadeniu alebo prípadnému neskoršiemu poškodeniu pomníka.

To, že k tomu nemuselo dôjsť dokazuje pomník odhalený v tom istom roku na pamiatku 80 Nemcom zavraždeným počas SNP v Banskej Štiavnici. Jeho slovensko-nemecký nápis približuje nie len okolnosti smrti obetí, ale taktiež ich identitu: „Tu sú pochovaní občania nemeckej národnosti z obcí Veľké Pole a Píla, ktorí sa stali obeťou násilia na banskoštiavnickej železničnej stanici v noci z 25. na 26. septembra 1944.“ Nemecká verzia oproti slovenskej upresňuje, že išlo o 79 mužov a jednu ženu. Okrem toho sú jednotlivé obete na pomníku uvedené aj menovite. 

Po odhalení pomníka v Banskej Štiavnici nasledovala odmlka a ďalší pomník násilia voči nemeckému civilnému obyvateľstvu vznikol až v roku 2022 z iniciatívy členov Karpatskonemeckého spolku na pamiatku masovej vraždy 62 nemeckých občanov Kunešova v Magurke (Partizánska Ľupča). Aj jeho nápis, opäť v oboch jazykoch, uvádza viacero podrobností ohľadom okolností ich smrti ako aj ich národnosti.

 pamätná plaketa pri príležitosti 50. výročia masovej popravy pri Sklenom, fot. Michal Korhel

V porovnaní so spomienkou na protinemecké povojnové násilie v českom pohraničí pôsobí rok odhalenia pomníkov pri Sklenom a v Banskej Štiavnici ako relatívne ‚skorý‘ v kontexte vyrovnania sa s negatívami vo vlastnej minulosti.^[5] V tom čase boli napr. v severozápadnom českom pohraničí miestnymi odstraňované drevené kríže pripomínajúce nemecké obete povojnového násilia. Aj v Sklenom boli proti počas plánovania pomníka protesty zo strany miestneho obyvateľstva, no ich rozsah nebol taký, aby mohol ovplyvniť rozhodovanie obecného zastupiteľstva. Rozdiel medzi situáciou v Sklenom a českom pohraničí môže byť v zložení obyvateľstva a ich vzťahu k spáchanému násiliu. V Sklenom mohla časť nemeckého obyvateľstva ostať a po vojne tam prišli osídlenci zo zahraničia, ktorí sa počas hromadnej popravy Nemcov v obci a ani na Slovensku nenachádzali.^[6] V mestách a obciach v českom pohraničí sa po vojne na protinemeckom násilí podieľalo alebo z neho aspoň profitovalo aj miestne obyvateľstvo. V Sklenom sa teda nenachádzali páchatelia ani ich potomkovia, čo bez pochýb uľahčilo cestu k oficiálnej spomienke na obete násilia. Zároveň je však v porovnaní s Českom a reprezentáciou povojnového násilia v českej kinematografii, beletrii alebo divadelnej produkcii taktiež badateľná absencia umeleckého spracovania témy násilia voči nemeckému obyvateľstvu počas SNP na Slovensku na celoštátnej úrovni.

Marginalizovanie násilia voči nemeckému obyvateľstvu počas SNP a spomienky naň môže mať okrem jeho úplného zabudnutia za následok aj to, že túto tému prevezmú skupiny a politické strany oslavujúce vojnovú Slovenskú republiku a jej zástupcov. V Sklenom sú viditeľné prvé pokusy v tomto smere, keď si na 70. výročie tragickej udalosti prišla ako jediná politická strana jej obete uctiť práve pravicovo extrémistická strana. Takýmto spôsobom môže dôjsť nielen k zneužitiu pamiatky nevinných obetí na vlastné politické ciele, ale aj k ďalšej inštrumentalizácii celého SNP.

Michal Korhel

Použitá literatúra a pramene:

Korešpondencia Silvestra Štrica ohľadom zriadenia pomníka v Sklenom poskytnutá O. Pössom.

Pöss, O. (2021). Dokumentácia pomníkov a pamätných tabúľ karpatských Nemcov.

Rozhovory vedené autorom príspevku v Sklenom v júli a auguste 2023. (Z etických dôvodov sú rozhovory spracované anonymne.)

Hudek, A. (2016). Der slowakische Nationalaufstand – Geschichte und Wahrnehmung. P. Behrens (Red.), “Es lebe unsere gerechte Sache!” Der Slowakische Nationalaufstand, 29. August bis 27. Oktober 1944. Eine Ausstellung der Gedenkstätte Deutscher Widerstand (s. 120-170). Gedenkstätte der Deutschen Widerstand, Historický ústav SAV.

Gabzilová-Olejníková, S., & Olejník, M. (2004): Karpatskí Nemci na Slovensku od druhej svetovej vojny do roku 1953.

Korhel, M. (2023). Erinnerungskultur im Wandel? Tschechische Orte der Erinnerung an die antideutsche Nachkriegsgewalt. Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung, 72 (3), 377-409.

Schvarc, M. (2007). Masová exekúcia v Sklenom 21. septembra 1944 v širšom dejinnom kontexte. Pamäť národa, 3 (3), 4-13.

---

^[1] Priebeh masovej popravy bol zrekonštruovaný na základe dobových svedeckých výpovedí (okrem iného aj výpovedí preživších) a správ nemeckých úradov analyzovaných v dostupnom historickom výskume.

^[2] Posledné vyšetrovanie masovej popravy Nemcov pri Sklenom prebehlo v rokoch 2004 až 2005 vyšetrovateľom Krajského riaditeľstva policajného zboru v Žiline.

^[3] Pre viac informácií o Múzeu SNP a jeho stálej expozícii pozri http://www.muzeumsnp.sk/.

^[4] Väčšina partizánskych skupín bola pod velením sovietskych dôstojníkov, ktorí sa na území Slovenska nachádzali už pre vypuknutím povstania.

^[5] V tomto smere je zároveň dôležité poukázať na to, že uvedené pomníky zriadené v roku 1994 pripomínajú len asi štvrtinu všetkých obetí násilia voči nemeckému obyvateľstvu počas SNP.

^[6] Do Skleného prichádzali po vojne osídlenci z Maďarska, Podkarpatskej Rusi a utečenci z Poľska.

„Lubię się przyglądać miejscu swojego urodzenia, mam poczucie jego wyjątkowości i chętnie tam wracam. To osobliwa kraina. Zza jej pleców chichocze historia”.

Cezary Łazarewicz, Tu mówi Polska. Reportaże z Pomorza, Wołowiec 2017, s. 6

[ENG, Polish version below] The author investigates the history of Polish non-fiction literature about the Recovered Territories, a region that Poland annexed after World War II. She examines the reasons why this topic fascinated many writers and how it served the political needs of the time. She also reveals how their works have remained largely obscure to the public, and analyzes the evolution of the literary portrayals of the Recovered Territories. She demonstrates how they mirror the shifting attitudes and perspectives of Polish society and culture.

„Ziemie Odzyskane” jako temat w polskiej literaturze ostatnich lat – zwłaszcza w reportażu – przeżywa wielki powrót. Świadomie piszę „powrót”, bo „Ziemie Odzyskane”, podobnie jak inne dawne tereny niemieckie słowiańskiej Europy Środkowej, były nośnym tematem reporterskim już we wczesnym powojniu. Powstałe wtedy teksty – dzisiaj czytane rzadko i niekiedy wyłącznie przez podążających meandrami czyjejś twórczości naukowczynie i naukowców – zwykle nie istnieją już w powszechnej świadomości. Warto im się jednak przyjrzeć, choćby po to, aby uzyskać dystans do mód rynku wydawniczego, który stara się nam sprzedawać nawet nie książki, ale ich tematy reklamując je jako wyjątkowe, niepowtarzalne i zupełnie nieznane. Takie literackie odkrycia w istocie częściej są kontynuacją pewnej tradycji – nierzadko kontynuacją zupełnie nieświadomą.

Poczucie wkraczania na nieznany teren to jednak nie tylko wabik reklamowy. Podobne przeświadczenie mają swoją długą tradycję. Już w 1947 roku Władysław Ogrodziński w Ziemi odnalezionych przeznaczeń, reportażu osadzonym na Warmii i Mazurach, zaznaczał, że choć wszystkie inne regiony „Ziem Odzyskanych” mają już swoich reportażystów, to Warmia i Mazury – nie. Takie twierdzenie niezupełnie pokrywało się z rzeczywistością. Stan faktyczny można jednak zostawić na boku, skoro tak atrakcyjne jest przekonanie, że tak wiele pozostaje do odkrycia i opisania. I oczywiście, że „nikt tego nie robi”. Jest w tym niecierpliwość i dążenie do pionierstwa, które można uznać za charakterystyczną cechę „ziemioodzyskańczych” reportaży, także i dzisiaj.

Ogrodziński napisał swój reportaż pod pseudonimem Stefan Sulima, tutaj początkowy fragment z wrześniowego numeru “Odry” z 1946 r.

Skąd brało się zainteresowanie tym tematem zaraz po 1945 roku? Popularność tematu wysiedleń społeczności niemieckojęzycznych i osadnictwa dla literatur słowiańskiej Europy Środkowej – na przykładzie czeskiej – zdiagnozował na początku lat 70. XX wieku Radko Pytlík. Czeski literaturoznawca zastanawiał się nad fenomenem tużpowojennych powieści „historycznych”, omawiających na bieżąco lub niemal na bieżąco wspomniane procesy. Zauważył, że pisarze właściwie od razu zaczęli je opisywać jako wydarzenia z przeszłości. W znakomitym tekście o Powrocie Václava Řezáča* Pytlík pokazywał, że literatura socrealistyczna, dla której temat „powrotu” był bardzo istotny, szybko zaczęła korzystać także z formy reportażu. Teksty reporterskie miały być bazą i źródłem dla przyszłych dzieł literackich. Zakładano, że prozatorski opis wyłoni się z przyglądania się rzeczywistości, sięgnie do samego sedna rzeczy i pozwoli uchwycić codzienny mozół pracy i zapał budowniczych nowego systemu. Teoretyczne fundamenty socrealizmu nie chciały się jednak łatwo godzić z warsztatem realnych pisarzy. Napięcie to opisywały w przejmującej książce Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu Anna Bikont i Joanna Szczęsna. Twórcy wybierali się, a i owszem, do fabryk i zakładów pracy,  czy też urządzali pracownie w dawnych niemieckich willach, ale sukcesów literackich to nie przynosiło. Miały miejsce studia i wizje lokalne, powstawały jakieś szkice, ale wielkie powieści powstać nie chciały. Co innego w Czechach.

Wyobraźmy sobie pierwszą powojenną wiosnę. Jeszcze siedem lat wcześniej te obce „Sudety“ były przecież częścią Republiki Czechosłowackiej. Dokąd zatem jadą nowi osadnicy? Wracają czy przybywają, przekraczają jakąś granicę, czy zostają u siebie? Wtedy na czeskie pohraničí rusza także wspomniany już Václav Řezáč. Zamierza na własne oczy przyglądać się, jak Czesi wysiedlają Niemców i zajmują opuszczane przez nich miejsca. Już 12 maja 1945 roku zastaje pisarza w regionie Kadania, niewielkiego miasteczka w północno-zachodnich Czechach. Sześć lat później Řezáč właśnie tam osiedli Jiříego Bagára, protagonistę Powrotu, który pod Kadaniem będzie zaprowadzał nowy, socjalistyczny porządek, brał udział w wysiedleniach Niemców i sprowadzaniu nowych, czeskich osadników. Ale ojciec czeskiej powieści osadniczej nie jest sam. Towarzyszy mu grupa innych dziennikarzy. Późniejszy autor Powrotu pracował bowiem wówczas jako dziennikarz w redakcji dziennika „Práce” – notabene z innym tuzem ówczesnej literatury czeskiej, Janem Drdą, polskim czytelnikom i czytelniczkom znanym choćby z Igraszek z diabłem, kultowego teatru telewizji z Marianem Kociniakiem w roli głównej. Řezáč przepracuje w „Práce” dwa lata, pisząc reportaże i felietony, a jednocześnie gromadząc materiały do swojego powojennego opus magnum, jakim miał stać się Powrót.

“Powrót” został również sfilmowany, reżyserował nestor czechosłowackiego kina, Otakar Vávra. Fot. Československý státní film 

Czy w Polsce sprawa wyglądała podobnie? Faktycznie, na „Ziemie Odzyskane” już w 1945 roku ruszyła reporterka Wanda Melcer, czego owocem jest jej Wyprawa na odzyskane ziemie.  Jak napisał Mariusz Szczygieł, miałby to być pierwszy polski reportaż z prawdziwego zdarzenia**. Agata Zborowska nieco studzi zapał redaktora Antologii polskiego reportażu, zauważając, że Melcer objeżdża „Ziemie Odzyskane” – notuje, że wraca „z objazdu po odzyskanych terenach zachodnich, z Olsztyna, Elbląga, Gdyni, Szczecina i zielonego Śląska”*** – by na niespełna pięćdziesięciu stronach więcej miejsca poświęcić przygotowaniom do drogi, niż samemu pobytowi****. Odbiór reportaży Melcer jest więc równie wyboisty jak jej podróż do Olsztyna. Autorka próbuje ująć zdumienie nowością i uchwycić falę entuzjazmu – pytanie jednak, czy przeżytego lub zaobserwowanego, czy formalnie wystylizowanego. Ale nie ona jedna podróżowała, by odpowiedzieć na zamówienie nowej literatury polskiej i nowych tematów. Po tym, jak w połowie 1946 roku władze polskie przejęły w końcu od administracji radzieckiej szlaki wodne na Odrze, rzeką podróżował Tadeusz Różewicz. W 1947 roku, jako reportażysta w dodatku do „Trybuny Robotniczej” wyruszył z załogą z Koźla do Szczecina. Statki transportowały most stalowy, stąd tytuł jego reportażu: Most płynie do Szczecina. Różewicz w swoich obserwacjach nie był optymistą – bo w ogóle Różewicz był raczej pesymistą – i z pewną rezerwą obserwował powstający na mijanych terenach tygiel kulturowy*****.

Choć zatem nieobecne dzisiaj w powszechnej świadomości, to jednak powojenne reportaże o „Ziemiach Odzyskanych” powstawały: dość szybko i w rozmaitych regionach. Czasami przywraca się je do obiegu, co uczyniła z reportażami o regionie Warmii i Mazur Joanna Szydłowska – sama (Niegdyś i dziś: antologia reportażu o Warmii i Mazurach z lat 1950–2000) i wraz z Janem Chłostą (Spotkania: wybór reportaży o Warmii i Mazurach z lat 1945–1949) czy o Pomorzu Cezary Łazarewicz i Andrzej Klim (Morze i ziemia. Antologia reportaży z Pomorza). Te niepomieszczone w wyborach dzieła zatonęły w mrokach bibliotek. Czasem dlatego, że okazały się tylko chybionymi projektami.

Początek “Zapisków…” Franciszka Gila w czasopiśmie “Odrodzenie” z 1948 roku

Warto tu przywołać przypadek Szczecina, niejako wzorowy przykład, w którym pomysł rozjechał się z realizacją. Bo być może niektóre nieudane teksty były skutkami niepowodzeń w kwaterunku? To w Szczecinie bowiem władze – świadome, że miasto bez zaspokojenia potrzeb kulturalnych nie będzie się harmonijnie rozwijać – zapraszały osoby zajmujące się literaturą. Mowa jest nawet o „akcji osadniczej” skierowanej do literatów, a ku Jasnym Błoniom podążyły takie tuzy literackiego świata polskiego powojnia, jak Jerzy Andrzejewski (w Szczecinie napisze tylko tendencyjną broszurę Partia i twórczość pisarza), Konstanty Ildefons Gałczyński (przez kilka miesięcy stworzy zaledwie parę wierszy), czy Wiktor Woroszylski (dla którego pobyt w Szczecinie łączył się z poczuciem izolacji i wyobcowania). Jak pyta znawczyni tematyki, historyczka Katarzyna Rembacka, „co skłoniło Andrzejewskiego, Gałczyńskiego, (…) i Woroszylskiego do przyjazdu do Szczecina?” I odpowiada, że akcja osadzania polskich pisarzy w stolicy Pomorza Zachodniego miała miejsce już w późniejszych latach 40., gdy status Szczecina nie był już tak chwiejny, jak na początku. A co z motywacjami? Rembacka przypomina, że planując osiedlanie literatów w Szczecinie, Ministerstwo Kultury i Sztuki odnotowywało, że „byłoby bardzo wskazane przydzielenie pisarzom przesiedlonym na Ziemie Odzyskane poniemieckich will, względnie domów poniemieckich” i konkluduje, że „to właśnie ten ostatni argument wpłynął na zainteresowanie się przeprowadzką na te tereny literatów gnieżdżących się w Łodzi czy Krakowie. W przeciwieństwie do regionu karkonoskiego Pomorzem Zachodnim interesowało się jednak niewielu pisarzy”******. Dość znamiennie jeden z zapomnianych nieco, choć szalenie interesujących szczecińskich twórców, Franciszek Gil, zatytułuje swój tekst w „Odrodzeniu” z 1948 Zapiski do reportażu o Szczecinie. Właśnie „zapiski”, nie „reportaż”. A to w nim znajdziemy tak intrygujące – także z perspektywy widmontologii, którą stosujemy w naszym projekcie, fragmenty, jak ten:

Na zamku [Książąt Pomorskich – przyp. KĆR] patroszono krypty. Któryś z książąt pomorskich, zdaje się, Franciszek I, leżał na posadzce kaplicy w przegniłych resztkach skórzanego kołpaku*******.

Ale gdyby oddalić nieco lupę, za pomocą której przyglądamy się temu tematowi, można dostrzec coś jeszcze: że w polskiej literaturze byłe tereny niemieckie stały się odrębnym tematem jeszcze przed wojną. Także dla reportażu – przede wszystkim za pośrednictwem Na tropach Smętka Melchiora Wańkowicza. To zapis podróży na Mazury i Warmię już po przejęciu władzy w Niemczech przez nazistów. Jeszcze przed wojną, Wańkowicz z córką rusza kajakiem do Prus, poszukując Mazurów i pokazując swoim czytelniczkom i czytelnikom, jak zostali zgermanizowani lub jak się tejże germanizacji opierali. W Smętku – ludowym demonie – upatruje tego zniemczonego diablika, który opada na zniechęconych, przytłoczonych politycznymi represjami ludzi, nie mających już sił czy środków walczyć o własną tożsamość. Nic też dziwnego, że w mazursko-warmińskich reportażach powojennych Smętek powraca, ale już zwyciężony, jak w Na gruzach Smętka Leona Sobocińskiego. Sobociński pokazuje tu nie tyle świat, który w regionie zastał, ale którego pragnął: taki, w którym rdzenni mieszkańcy Mazur współpracują z nowymi osadnikami, a wszystkich cieszy, że zniknął stąd niemiecki zaborca********. Świat, którego nie było.

Swoje do powiedzenia miał też „naczelny twórca” do spraw „Ziem Odzyskanych”, Eugeniusz Paukszta, który prócz powieści – osadzonych w realiach rozmaitych terenów „Ziem Odzyskanych” – napisał także kilka zbiorów reportaży, takich jak Z włóczęgi po ziemi mazurskiej i Ziemia za warszawską miedzą. W ten sposób można uchwycić, jak ewoluują tematy i podejścia – nie jesteśmy już wszak w okresie ściśle powojennym. Jeszcze później, bo w latach 70., powstają reportaże historyczne, które próbują na nowo opowiedzieć to, na co w realiach powojnia nie było miejsca. W Drodze przez morze Tadeusz Willan zajmuje się paskudnymi warunkami końca wojny i ucieczki z Prus Wschodnich a Zbigniew Flisowski powraca w Pomorzu. Reportażu z pola walki, na szlak 1 Armii Wojska Polskiego, z którą wędrował przez niemieckie Pomorze w czasie zimy 1945 roku i sprawdza, co stało się z pamięcią o jego towarzyszach, którzy z frontu nigdy nie wrócili. Czy nowi mieszkańcy Pomorza pamiętają ich, czy też o nich zapomnieli?

A to przecież nie jest pełne wyczerpanie tematu. By oddać sprawiedliwość, należałoby wskazać reportażystów udających się na Dolny Śląsk – choćby ten „region karkonoski”, którym w przeciwieństwie do Pomorza interesowało się wielu pisarzy – czy Ziemię Lubuską. Może w osobnym wpisie? Dzisiaj w trasę po „Ziemiach Odzyskanych” wyprawiają się już kolejne pokolenia autorów. Niektórzy, bo stąd są – jak Cezary Łazarewicz i jego Tu mówi Polska. Reportaże z Pomorza, zbiór wcześniejszych prac, ozdobiony na okładce ponurą sylwetą katedry w jego rodzinnym Darłowie, Piotr Oleksy w Wyspach Odzyskanych czy Karolina Kuszyk w Poniemieckim.

Inni, bo ciągnie ich do tej wędrówki, niemal – jak pokazałam – archetypicznej dla polskiego reportażu: Magdalena Grzebałkowska w Roku 1945. Wojna i pokój, Ziemowit Szczerek w cyklu reportaży wakacyjnych dla „Polityki”, Filip Springer – ten ostatni nawet dwukrotnie, w Miedziance. Historii znikania i w niedawnym Mein Gott. Jak pięknie. Czego autorzy tam szukają? Czy jak Wanda Melcer, chcą opisać to, co słabo znane i fascynujące, bo równocześnie tak niepokojąco bliskie, na wyciągnięcie ręki (i drogi szybkiego ruchu)? A może chcą spróbować zrozumieć siebie, swoje uczucia i rodzinne historie?

Niedługo w taką podróż ma wyruszyć Zbigniew Rokita, autor nagrodzonego Nike Kajś. Jego Odrzanię. Podróż po Ziemiach Odzyskanych wydawnictwo Znak zapowiada na połowę października. Czy wyruszy (świadomie lub nieświadomie) śladami swoich poprzedników i poprzedniczek, czy spróbuje znaleźć nowe?

Karolina Ćwiek-Rogalska

W tytule wykorzystałam cytat z „Zapisków do reportażu o Szczecinie” Franciszka Gila.

* W oryginale Nástup, czyli przeciwieństwo odsunu, słowa używanego na określenie wysiedleń, w polskim przekładzie Marii Erhardtowej stał się Powrotem. W ten sposób tłumaczka wpisała tematykę poruszaną przez Řezáča w tematykę ziemioodzyskańczą: „powrót do Macierzy” czy „powrót na ziemie piastowskie”.

** Szczygieł, M. (2014). Zagarniać rzeczywistość jak szynkę. W: 100/XX Antologia polskiego reportażu XX wieku, M. Szczygieł (red.), Wołowiec 2014, s. 591.

*** Melcer, W. (1945) Wyprawa na odzyskane ziemie. Reportaż, Warszawa, s. 1.

**** Zborowska, A. (2018). Gościnne przedmioty. Widok. Teorie i praktyki kultury wizualnej, (20), 256-276, dostępne także online: https://www.pismowidok.org/pl/archiwum/2018/20-odmuzealnienie/goscinne-przedmioty)

*****  Browarny, W. (2013). Nadodrze Tadeusza Różewicza. O reportażu „Most płynie do Szczecina”. Czytanie Literatury. Łódzkie Studia Literaturoznawcze, (2), 53-64.)

******  Rembacka, K. (2020). Komunista na peryferiach władzy. Historia Leonarda Borkowicza 1912–1989, Warszawa–Szczecin 2020, ss. 308-309.

******* Gil, F. (1948). Zapiski do reportażu o Szczecinie, Odrodzenie (24), s. 3.

******** Chłosta-Zielonka, J. (2017). Od opowieści do sprawozdania. Reportaże o latach powojennych na Warmii i Mazurach. Prace Literaturoznawcze, (5), 283-296.

[ENG, Czech version below] After German-speaking inhabitants were expelled in 1946 from many regions of what is currently the Czech Republic, the material reminders of German culture were also to disappear. Karina Hoření, our team member who conducts ethnographic research in northern Bohemia, illustrates in her blogpost that reminders of German culture can still be found in Czech towns and villages. One of these reminders are German inscriptions on houses, which drew visitors’ attention to shops or services that no longer exist. Such inscriptions fit into our research framework of hauntology because they are reminders of a traumatic past that was supposed to disappear.

One of the inscription embodies this principle literally – in 1974, the Czechoslovak satirical weekly Dikobraz published a photograph of a house with a scrawled German inscription Josef Bubak Kunst und Bauschlosserei (“Josef Bubak Art and Construction Locksmith”), and the weekly added and ironic caption “.. and specters haunt on”. Journalists are making fun of the fact  that the former workshop owner’s surname “Bubak” is also a Czech word for a specter. The joke is a simple illustration of an idea that the inscription belongs to another era and is out of place  and therefore “haunts” the 1970s Czechoslovakia. This and other examples of German inscriptions from various Czech regions are discussed in the blogpost below.

---

V satirickém politickém týdeníku “Dikobraz” vyšel v roce 1974 obrázek oprýskaného domu na kterém prosvítá nápis “Josef Bubak Kunst & Bauschlosserei”, pod fotografií je nápis “…a bubáci straší dál”.

Vtip spočíval v tom, že v sedmdesátých letech byly v Československu stále ještě k vidění německé nápisy na domech. Připomínaly, že do roku 1946 žilo v českých zemích přes tři miliony německých Čechů, kteří museli ve většině po válce odejít. 

“Dikobraz” tím  pokračuje v ideologické linii, která byla v Československu dominantní už od konce války – “všechny připomínky němectví” měly “zmizet”, aby tato historická etapa mohla být zapomenuta. Josef Bubak tak není jen konkrétní majitel zámečnictví, ale reprezentuje všechny Němce jako “bubáky”, kteří měli být zapomenuti ale  “straší”.

Přesto jsou německé nápisy jedním z mála dokladů německé minulosti českého pohraničí, které můžeme stále vidět ve veřejném prostoru i více než sedmdesát let po odsunu německých Čechů. Ve Vratislavicích nad Nisou (dříve Maffersdorf) sice už zmizela reklama na zámečnictví pana Bubaka, ale na stejné ulici můžeme můžeme dodnes najít předválečný nápis, který ale tolik “nestraší”, protože drogerie se píše česky i německy i stejně.

Strašící nápisy zapadají do konceptu hauntologie, ze kterého vychází náš výzkumný projekt. Pojem hauntologie zavedl francouzský filozof Jacques Derrida (2012)  a je kombinací slov ontologie a haunting (anglicky “strašení”). Hauntologie je alternativní ontologie věcí, které jsou skryté a potenciálně traumatické. Zapomněli jsme na ně nebo na ně nechceme myslet, ale jejich minulost se nám neustále připomíná. Přesně jako německé nápisy, které se znovu zjevují a kladou tak otázky, kam zmizela němčina a Němci z Čech.

Po válce, se totiž nepodařilo zbavit všech připomínek německé minulosti českého pohraničí, ačkoliv to byla politika proklamovaná například komunistickou stranou v Rudém právu. Důvody mohly být také ekonomické – domy konfiskované německým Čechům často zůstaly státu jako obecní majetek a městské správy neměly finanční prostředky na jejich opravu. Ani pro soukromé majitelé, kteří si od čtyřicátých let mohli zakoupit konfiskované domy nebylo v socialistickém Československu snadné z finančního ani materiálního hlediska udělat novou fasádu. 

Petr Šimr fotografoval Liberec (něm. Reichenberg), jehož předměstím jsou Vratislavice, v sedmdesátých a osmdesátých letech. Na fotografiích je vidět, že většina starších domů byla pořád neopravených. Také lidé, se kterými mluvím v rámci našeho výzkumu, vzpomínají, jak běžné byly ve městě německé nápisy.  Platilo to pro celé Československo – zašlost staré Prahy byla to, co zde obdivovali zahraniční turisté ještě v devadesátých letech, v pohraničí se ale k této romantice přidávala ještě vrstva německé minulosti.

V této interpretaci měla kvalitativní změna nastat po roce 1989. Dotace na zateplení a relativní ekonomická prosperita majitelů nemovitostí opravdu znamenala rychlejší zánik německých nápisů více než ideologické proklamace o “vyčištění” pohraničí od německých vlivů. 

Dosud viditelné německé nápisy se tak dnes staly symbolem úpadku, kterým procházejí především pohraniční regiony, které nezvládly transformaci od socialismu ke kapitalismu. Jako symboly české transformace pak naopak chápeme pastelové barvy omítek, které rozzářily česká města v devadesátých letech. 

Dokladem mohou být německé nápisy v Javorníku (něm. Jauernig), jednom z nejchudších českých regionů  nebo v  Kravařích (něm. Graber) v okrese Česká Lípa, obci, která může být zařazená do tzv. vnitřní periferie. Jsou to místa, kde se setkalo zřícení dvou epoch a utopií – zanikla zde německá kultura spojená s industriální rozvojem na konci 19. století, kdy tzv. bohaté Sudety získaly své bohatství, ale nenaplnila se tu ani utopie o pohraničí jako laboratoři socialismu. Na obou následujících fotografiích jsou to německé nápisy, které upozorňovaly na služby občanské vybavenosti, které v těchto regionech naopak dnes chybí. 

Prohry severočeského pohraničí symbolizuje třeba bývalá hasičská zbrojnice v Pertolticích (německy Berzdorf) ve frýdlantském výběžku, na které bledne kromě německého nápisu i ten český poválečný a dnes není ani patrné, který je starší. 

Německé  nápisy ale nemusí být pouze v pohraničí a nejen zde se mohly zachovat. Jeden je patrný i v Brně na ulici Bratislavská. Do tohoto města s významnou německy hovořící menšinou přišlo po válce hodně Romů ze Slovenska a usadili se právě v okolí Bratislavské v dělnické čtvrti u řeky Svratky, v místě, které má dnes všechny charakteristiky sociálně vyloučené lokality. Romská migrace je typická pro celé poválečné Československo a proto žije dodnes nejvyšší podíl Romů v České republice v pohraničí, kde byly po válce volné bytové kapacity i pracovní příležitosti. 

V Brně se tak v tomto domě potkávají dva důsledky války – jak odsun německých Čechů, tak romská migrace, kdy oba tyto fenomény jsou z české společnosti dodnes vylučovány a “straší” nás. 

Text: Karina Hoření

---

Zdroje

Derrida, J. (2012). Specters of Marx: The state of the debt, the work of mourning and the new international. Routledge.

Lukuvka, L. (2022). Petr Šimr- Portrét města.Severočeské muzeum.

Přežijí rok 1975?. (22.2. 1974). Dikobraz, s. 7.

Všechny připomínky němectví zmizí. (21.9.1945). Rudé právo,  s. 1.

zdroje fotografií:

Google Street View,  26.6.2023. 

[ENG, Polish version below] After the so-called “Recovered Territories”, i.e. lands that were formerly German, became a part of the newly established Polish state in the aftermath of World War II the traces of the previous German culture had to be removed or recycled in a way fitting the new Polish historical narrative. Within this context, Michal Korhel provides an overview of how Polish authorities as well as the new population of the “Recovered Territories“ treated the formerly German cemeteries in Western Pomerania in Goleniów / Gollnow and surroundings. Were they destroyed or preserved? What do those places look like nowadays? He is especially interested in what happened to the German gravestones of the cemeteries located in the region.

---

Jedną z wielu konsekwencji drugiej wojny światowej była zmiana granic państwa polskiego. W czasie, gdy jego przedwojenne wschodnie regiony zostały wcielone do Związku Radzieckiego, Polska uzyskała terytoria na zachodzie, które do tej pory należały do ​​Niemiec. Tereny te nazwano „Ziemiami Odzyskanymi”. Jednym z nich jest także Pomorze Zachodnie, gdzie znajduje się miasto Goleniów (niem. nazwa Gollnow), które posłuży jak przykład w tym wpisie. Jak sugeruje już sama nazwa „Ziemie Odzyskane”, polskie władze starały się zwracać uwagę na te elementy przeszłości tych terenów, które prezentowano jako świadczące o związkach z polskością, a konkretnie na okres panowania dynastii Piastów na przełomie X i XI wieku. Ludność niemiecka, która jeszcze nie uciekła przed toczącymi się w czasie wojny walkami, została przymusowo wysiedlona, ​​a „Ziemie Odzyskane” miały zostać (re)polonizowane. W praktyce oznaczało to zmianę pamięci historycznej ich ludności poprzez zniszczenie śladów kultury niemieckiej, która do tej pory dominowała na tych terenach.

brama dawnego cmentarza, określanego jako „poniemiecki”, we wsi Mokre, pow. goleniowski, 

fot. Michal Korhel

Jednym z tych śladów były cmentarze, których charakter w porównaniu z innymi budynkami czy przestrzeniami niesie ze sobą pewne tabu. Aby można było tam chować zmarłych, miejsca te musiały być najpierw konsekrowane zgodnie z chrześcijańskimi tradycjami religijnymi. Według tej samej tradycji wszystko, co znajdowało się na terenie cmentarza, należało do zmarłych lub, w przypadku nagrobków, do konkretnego zmarłego. Cmentarze często pozostają w tych samych miejscach przez wieki, zachowując pamięć zarówno o zmarłych, jak i o żywych. Nagrobki dostarczają wielu informacji na temat miejscowej ludności, jej narodowości, religii, a w niektórych przypadkach nawet o przekonaniach politycznych. Jednak ta reprezentacja pamięci lokalnej może również stać się przedmiotem cenzury, polegającej na niszczeniu symboli, inskrypcji lub całych nagrobków postrzeganych przez dominującą kulturę jako obce.

Losy „poniemieckich” cmentarzy na terenach „Ziem Odzyskanych” zależały z jednej strony od obowiązujących wówczas przepisów administracyjnych, z drugiej zaś także od spontanicznych decyzji władz lokalnych, a także inicjatyw nowych mieszkańców. Ta pochodziła zarówno z regionów wschodnich, z centralnej Polski, a częściowo także z zagranicy (np. byli robotnicy przymusowi, powracający z Rzeszy). 

Po drugiej wojnie światowej w Goleniowie istniały trzy główne cmentarze komunalne: największy znajdował się przy ul. Szczecińskiej, kolejny u zbiegu ulic Konopnickiej, Matejki i Szczecińskiej, a ostatni przy ul. Wojska Polskiego. 

plan Goleniowa z zaznaczonymi lokalizacjami cmentarzy „poniemieckich”, Google Maps

Nowa powojenna ludność chowała swoich zmarłych częściowo na tych cmentarzach, ale przegląd cmentarzy z 1953 r. wskazuje już, że są one w tym czasie nieczynne. Polskie ustawodawstwo międzywojenne, obowiązujące jeszcze w okresie powojennym, zezwalało na wykorzystanie terenu cmentarza do innych celów po 50 latach od ostatniego pochówku. Okres 50 lat skróciła ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. „o cmentarzach i chowaniu zmarłych”, która zezwalała na wykorzystanie terenu cmentarza do innych celów po 40 latach od jego zamknięcia. Oznaczałoby to, że – zgodnie z prawem – niszczenie „poniemieckich” cmentarzy byłoby możliwe „dopiero” od połowy lat 80. Jednak cmentarz goleniowski przy ul. Szczecińskiej został zniszczony z pominięciem przepisów już w pierwszej połowie lat 50. Interweniować musiały władze centralne. Podobny los spotkał też cmentarz przy ul. Wojska Polskiego, który w latach 50. zasypano, a w latach 60. wybudowano na jego części parking, a później nawet obiekt gastronomiczny. Już w 1972 r. wyżej wymieniona ustawa została znowelizowana i teren cmentarza mógł być wykorzystany do innych celów za zgodą władz centralnych przed upływem 40 lat od ostatniego pochówku. Konsekwencje tej zmiany były widoczne także bezpośrednio w Goleniowie, gdzie w połowie lat 70. powstały na miejscu „poniemieckich” cmentarzy dwa nowe parki.

Tak jak recyklingowi poddawano tereny cmentarzy, tak samo wykorzystano inne znajdujące się na nich obiekty. Zaskakująco szerokie zastosowanie znalazły przede wszystkim nagrobki. W połowie lat 60. władze polskie wydały zarządzenia, zgodnie z którymi nagrobki ze zniszczonych cmentarzy miały być ewidencjonowane i przechowywane. Rozporządzać nimi mogły tylko władze lokalne, ale o ich wykorzystanie mogły wnioskować również osoby prywatne. W przypadku Goleniowa taki proces jest jednak udokumentowany już dekadę wcześniej, kiedy to władze zgodziły się sprzedać nagrobki kamieniarzowi z innego miasta. W tym miejscu należy wspomnieć o ekonomicznym czynniku niszczenia cmentarzy „poniemieckich”, ponieważ nagrobki te były sprzedawane przez władze lokalne wnioskującym o nie petentom. Szereg nagrobków wykorzystano również do utwardzenia dróg w Goleniowie i okolicach, a następnie pokryto je asfaltem. Ponadto część nagrobków z goleniowskich cmentarzy „poniemieckich” trafiła do pobliskiego jeziora Dąbie, gdzie wykorzystano je do umocnienia brzegów. W okolicy zdarzały się również przypadki, w których „poniemieckie” nagrobki zostały poddane recyklingowi jako obudowy piaskownic na placach zabaw dla dzieci lub kwietniki na miejscach publicznych. Czasami po recyklingu na nowych przedmiotach można było nawet jeszcze odczytać nazwiska zmarłych.

„poniemieckie” nagrobki służące do wzmocnienia mostu nad potokiem we wsi Mokre, fot. Michal Korhel

Ponownie wykorzystano również żelazne ogrodzenia cmentarzy czy samych grobów. W Goleniowie już w 1946 r. chciano skorzystać z ogrodzenia cmentarza „poniemieckiego” przy ul. Szczecińskiej i przerobić go na ogrodzenie nowego cmentarza miejskiego. Władze lokalne jednak na to nie zezwoliły, argumentując, że na cmentarzu „poniemieckim” znajdują się także groby Polaków z okresu wojny. Później praktyka ponownego wykorzystywania fragmentów ogrodzenia stała się faktem i do dziś w Goleniowie można znaleźć fragmenty ogrodzenia z cmentarzy, które są częścią ogrodzeń domów rodzinnych.

Poza pozostałościami ogrodzeń to drzewa są jedynymi widocznymi pozostałościami cmentarzy „poniemieckich” w Goleniowie. Ponieważ cmentarze goleniowskie stały się parkami, wpisują się one w nową koncepcję wykorzystania miejsca. W innych jednak przypadkach, w okresie powojennym w okolicznych wsiach zdarzało się, że drzewa rosnące na cmentarzach „poniemieckich” były nielegalnie wycinane, a drewno z nich wykorzystywane jako materiał budowlany czy opałowy. Drzewa na cmentarzach, przynajmniej w przypadku Goleniowa, nie nawiązują w żaden sposób do pierwotnej funkcji tego miejsca, jak to ma miejsce m.in. w przypadku drzew owocowych. Jedynie ich wiek może wskazywać, że zostały posadzone przed „odzyskaniem” miasta. Zwykły obserwator tego jednak nie zauważa. Dlatego drzewa te pozostają swego rodzaju ukrytymi śladami kultury niemieckiej.

drzewa i mur – pozostałości cmentarza „poniemieckiego” przy ul. Wojska Polskiego w Goleniowie, 

fot. Michal Korhel

W latach 90., po upadku socjalizmu, sytuacja (już częściowo nieistniejących) „poniemieckich” cmentarzy w Goleniowie i okolicach zaczęła się stopniowo zmieniać. Choć pozostały parkami, w dwóch miejscach dawnych cmentarzy postawiono pomniki przypominające historię tych miejsc i ich pierwotną funkcję. Są to pomnik – „symbol szacunku i trwałości pamięci o wszystkich, których doczesne szczątki pogrzebano w tym miejscu” oraz pomnik „pamięci wszystkich, którzy na zawsze spoczęli na Ziemi Goleniowskiej”. Później powstały również tzw. sentymentalne szlaki rowerowe wiodące po starych cmentarzach Goleniowa i okolic. Dzięki temu działaniu niektóre miejsca niepamięci stały się miejscami pamięci.

pomnik – „symbol szacunku i trwałości pamięci o wszystkich, których doczesne szczątki pogrzebano w tym miejscu”, fot. Michal Korhel

Największe zasługi w tym zakresie mają prywatne inicjatywy lokalnych działaczy. W kulturę pamięci na Ziemi Goleniowskiej angażuje się stowarzyszenie „Biały Grosz” (zwłaszcza w odniesieniu do „poniemieckich” cmentarzy i pomników), aktywnie działając na rzecz ożywienia tych miejsc jako miejsc pamięci. Stowarzyszenie liczy kilkudziesięciu członków, a ich praca polega na badaniach (archiwalnych) i praktycznej renowacji miejsc pamięci. W przypadku cmentarzy ratują nagrobki, które jeszcze można znaleźć przykryte warstwami ziemi, ale znajdowane również np. podczas remontów dróg. Następnie tworzą tzw. lapidaria, czyli swego rodzaju stałe wystawy znalezionych nagrobków – najczęściej bezpośrednio na terenach dawnych cmentarzy. Do tej pory udało im się stworzyć ponad 20 takich przestrzeni, np. w Bodzęcinie, Węgorzy albo Goleniowie. Tworzą je we współpracy z lokalnymi władzami, kościołem i w większości przypadków także z mieszkańcami, którzy później opiekują się tymi miejscami. W niektórych przypadkach przy lapidariach znajdują się także tablice informacyjne o przedwojennej przeszłości miejscowości. W ten sposób swoją działalnością „Biały Grosz” buduje miejsca pamięci i przywraca pamięć żyjącej tam społeczności, która poprzez opiekę nad tymi miejscami przejmuje ją za swoją.

lapidarium z uratowanych „poniemieckich” nagrobków na cmentarzu komunalnym w Goleniowie, 

fot. Michal Korhel

Jednak zmiany rozwoju kultury pamięci „Ziem Odzyskanych” po upadku socjalizmu nie można ogólnie określić tylko jako pozytywne. Na przykład członkowie stowarzyszenia „Biały Grosz” spotykają się nie tylko z pozytywnymi reakcjami w swojej pracy, ale także z opiniami, że nagrobków nie trzeba konserwować, bo należą do Niemców. Jeszcze bardziej uderzającym przykładem w tym kierunku jest los „poniemieckiego” cmentarza we wsi Mokre (ok. 30 km na wschód od Goleniowa). W przeciwieństwie do wielu innych, ten nie został zniszczony w czasach socjalizmu. Otoczony kamiennym murem i kutą bramą przetrwał do pierwszej połowy lat 90. XX wieku. Jego los, jak opowiadają mieszkańcy, został przypieczętowany dopiero przez miejscowego proboszcza za zgodą miejscowych władz. Chociaż znajdowały się już na nim polskie pochówki, argumentem za zniszczeniem cmentarza była potrzeba miejsca dla Polaków. „Poniemieckie” nagrobki zostały zepchnięte za pomocą spychacza w pobliskie bagna i zasypane ziemią. O dawnym niemieckim charakterze cmentarza świadczy dzisiaj jedynie ukryty w murze ostatni fragment niemieckiej płyty nagrobnej. Niektóre z nagrobków z tego cmentarza znajdują się jeszcze w pobliżu pobliskiego kościoła, gdzie zostały użyte do stworzenia schodów, po których chodzą ludzie. Inne z tych nagrobków służą do wzmocnienia mostu nad potokiem we wsi. Można tu zaobserwować podobną strategię postępowania z „poniemieckimi” cmentarzami jak w okresie socjalizmu. Jednocześnie na początku lat 90. XX wieku brakowało przepisów prawnych, które uniemożliwiałyby sprzedaż takich przedmiotów jak żelazne krzyże czy fragmenty ogrodzeń z cmentarzy do skupu złomu. Niszczenie „poniemieckich” cmentarzy również w tym czasie nabrało charakteru gospodarczego: zbieranie metalowych elementów i sprzedawanie ich na złom nie miało zabarwienia nacjonalistycznego, a jedynie wymiar ekonomiczny.

„poniemieckie” nagrobki użyte do stworzenia schodów we wsi Mokre, fot. Michal Korhel

Chociaż rola Kościoła rzymskokatolickiego w (re)polonizacji „Ziem Odzyskanych” jest oddzielną kwestią, która nie jest tematem tego wpisu, w traktowaniu „poniemieckich” cmentarzy w Goleniowie i okolicach widać, że nawet miejsca sakralne nie zostały w trakcie (re)polonizacji oszczędzone. Miejsca pamięci kultury niemieckiej na tych terenach celowo niszczono lub przekształcano w miejsca o innej funkcji – miejsca niepamięci, które służyły zapomnieniu o istnieniu tej kultury w danym regionie. Choć proces (re)polonizacji był odgórnie prowadzony przez władzę, to na poziomie lokalnym miał również charakter spontaniczny. Częściowa ciągłość traktowania cmentarzy „poniemieckich” po upadku socjalizmu w Polsce świadczy o tym, że (re)polonizacja była wprawdzie wzmacniana przez system państwowy, ale nie uwarunkowana. Oprócz urzędów państwowych na różnych poziomach, aktorami kultury pamięci są także przedstawiciele kościoła i coraz częściej osoby prywatne. Sam koniec socjalizmu pozwolił jednak na rozwój inicjatyw takich osób czy stowarzyszeń jak „Biały Grosz”, które budzą mieszkańców „Ziem Odzyskanych” z historycznej amnezji.

Fotografie i tekst: Michal Korhel

---

Wykorzystane źródła i literatura

materiały archiwalne z Archiwum Państwowego w Szczecinie Oddział w Międzyzdrojach udostępnione przez Wojciecha Jandę

wywiady przeprowadzone przez autora wpisu w Goleniowie w marcu 2023 r.

Ustawa z dnia 17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyny zgonu.

Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych.

Ustawa z dnia 6 lipca 1972 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych.

Kazaniecki, J. (2019). Goleniów w latach 1945-1954. Mówią ludzie i dokumenty. Mosty.

Stachowiak, A. (2015). Niemieckie cmentarze na Ziemiach Zachodnich jako miejsca niepamięci. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace Etnograficzne, vol. 43(2), 123–140. doi:10.4467/22999558.PE.15.010.4497

[ENG, Polish version below] To what extent are the works of art created before the radical change in 1945 still valid categories of description for the landscape of contemporary Polish-Czech borderlands? Author explores the possibilities of mutual commentary provided by the photos taken during her recent fieldwork and fragments of one of the plays by Gerhard Hauptmann, an obscure German author who used to live in Lower Silesia.

---

Pogranicze rozpościera się zawsze po obu stronach. Dzisiaj na grzbietach Karkonoszy granicy w zasadzie już nie ma – jeśli przejdzie się ją w górach, na szlaku, i nie zauważy słupka granicznego, można się zagalopować w zupełnie inny kraj. Brak tej wyraźnej różnicy w stylistyce znaków drogowych, która uderza, gdy przejeżdża się przez granicę szosą. Po obu stronach gór kamienie są tak samo sprasowane przez czas, świerki równie butelkowo zielone, porost i tu, i tu obrasta ich pnie od północy. A jednak, choć dziś granica jest dosłownie historyczna, to w przeszłości jej historyczna doniosłość odciskała się wyraźnym istnieniem w przestrzeni. Granica oddzielała od siebie więcej niż dwa państwa. A może jeszcze inaczej, zwykle dwa, ale nie zawsze te same. Najpierw liczne królestwa i księstwa, potem imperia Hohenzollernów i Habsburgów. Potem republiki, czechosłowacką i weimarską. Wraz z narastaniem dyktatury w Niemczech i zmianą Republiki Weimarskiej w III Rzeszę, granica stała się linią oddzielającą system totalitarny od demokracji – by w końcu stać się granicą Polski i Czechosłowacji za “żelazną kurtyną”, a ostatecznie znów się zdemokratyzować, dzieląc współczesną Polskę i Czechy.

Górska granica góruje nad wszystkimi innymi rodzajami granic. Z samej swojej natury, łańcuchy górskie idealnie odgraniczają coś od czegoś. Ale i góry mają swoje dwie strony: tutaj – czeską i śląską. Albo czeską i polską, choć ten ostatni przymiotnik po czeskiej stronie słyszałam rzadziej. Bo to, że po drugiej stronie granicy leży Polska, jest w tej okolicy stosunkową nowością: jeśli cofniemy się do roku 1945, kiedy Dolny Śląsk miał stać się częścią państwa polskiego, po czeskiej stronie wywoływało to pewien niepokój. Jindřich Ambrož, karkonoski działacz i urzędnik, państwowy konserwator ochrony przyrody, 2 czerwca 1945 roku pisał do czechosłowackiego MSZ-tu:

(…) w żywotnym interesie naszego państwa leży, aby w traktacie pokojowym granica w Karkonoszach została ustalona bezwzględnie na korzyść Czechosłowacji, żeby przesunięto ją pod północne stoki gór i pozyskano w ten sposób słabo zaludnione wielkie obszary lasów.*

Granica miałaby więc przesunąć się gdzieś aż na linię Zgorzelec – Jelenia Góra – Wałbrzych i choć Ambrož wysuwał również żądania mniej radykalne, w każdym przypadku Karkonosze w całości miały leżeć po stronie czeskiej. Posunął się nawet do zaznaczenia takich postulowany granic własnoręcznie – i do wręczenia map z ich obrysem żołnierzom czechosłowackim, którzy pojawili się nad granicami w tym szczególnym powojennym roku. Szczegółowo opisał to Stanislav Holubec w tekście “České a polské Krkonoše 1945–1963: Mezi ochranou přírody a modernizací”**, do którego odsyłam chętnych poznać tę historię lepiej. Wspomnę tu jeszcze tylko, że nie tylko zatarg o Karkonosze, ale także historia polsko-czeskiego sporu o Śnieżkę czy Ziemię Kłodzką wskazuje, że góry wcale nie są aż tak wyraźną, naturalną granicą, jak mogłoby się wydawać.

Strona czeska to zatem wyraźne szczyty schodzące w pogórze. Krajobraz, który malowali bracia Mánesowie albo František Kaván, który wymalował Karkonosze – a konkretnie Kotel – na kurtynie amatorskiego teatru w Křižlicach, tylko po to, żeby dowiedzieć się, że na Karkonosze to mogą sobie widzowie popatrzeć w każdej chwili z okna, więc bardziej pożądana byłaby jakaś nobliwa scena historyczna czy mitologiczna. Ze śląskiej strony krajobraz wypłaszcza się nagle, ale za to oferuje pejzaż, w którym nie przechodzi się ze wzgórz w góry, ale góry wyraźnie widać na horyzoncie, jak na specjalnie zamówionej pocztówce. 

Jak opowiedzieć taki krajobraz, mając świadomość zmian, które w nim zaszły? Czy on sam coś o sobie mówi, czy potrzebuje mitu, opowieści, która pozwoli go zrozumieć? A może da się nadal opowiedzieć to, co się w nim dzieje, słowami tych, których już tam nie ma, ale czuć ich obecność? Dlatego zdecydowałam się podjąć tę próbę i opisać zdjęcia, które wykonałam w trakcie badań terenowych, cytatami ze szczególnej sztuki szczególnego dla regionu twórcy: Gerharda Hauptmanna.

Urodzony na Dolnym Śląsku Hauptmann, który dziś jest przede wszystkim nieco zapomnianym niemieckim noblistą z 1912 roku, na początku XX wieku sprowadza się do Jagniątkowa. Oczywiście wtedy nie jest to jeszcze Jagniątkowo (ani Agnieszków, jak będzie się ta miejscowość nazywać zaraz po wojnie, zanim Komisja Ustalania Nazw Miejscowości przy Ministerstwie Administracji Publicznej podejmie jednak decyzję na korzyść Jagniątkowa). To Agnetendorf. Dzisiaj dzielnica Jeleniej Góry – wówczas dostatecznie na odludziu, żeby nazywany “ojcem naturalizmu” Hauptmann, w swoich dziełach poruszający tematy społeczne bez owijania w bawełnę, mógł mieć dość miejsca do samotnych spacerów, podczas których przemyśliwał tematy, aby później dyktować swoim sekretarzom dzieła, które przyniosły mu rozgłos, a równocześnie wepchnęły go w tarapaty. W czasach dyktatury nazistowskiej jego dzieła były zakazane – a i wcześniej niekoniecznie budziły ciepłe uczucia. Bodaj najbardziej znani są jego “Tkacze” – opowieść o powstaniu robotników w Górach Sowich w połowie XIX wieku – wystawiani chętnie do dzisiaj, a Hauptmann pojawia się okazjonalnie na scenach polskich teatrów także w XXI wieku (w 2014 roku jego “Szczury” przeniosła na deski Teatru Powszechnego w Warszawie Maja Kleczewska). 

Hauptmann jest twórcą Dolnego Śląska i tego widmowego pogranicza aż po jego ostatnią przemianę: doczeka bowiem wkroczenia Sowietów i Polaków na Dolny Śląsk – umrze jednak, zanim dojdzie do wysiedleń. A może raczej – zostanie wysiedlony po śmierci. Latem 1946 roku, po długich targach o ciało pisarza, specjalny pociąg wywiezie jego zwłoki i towarzyszącą im rodzinę, znajomych oraz przedmioty do nich należące. Przejazd przez most kolejowy na Nysie Łużyckiej był przekroczeniem granicy i powrotem do kraju, z którego pisarz nigdy nie wyjechał. Ten widmowy aspekt biografii Hauptmanna to jeden z powodów, który skłonił mnie do sięgnięcia po jego pisma.

Fotografie wykonane w czasie badań terenowych w Harrachovie oraz okolicach – po obu stronach granicy – komentują fragmenty dramatu Hauptmanna. W ten sposób sprawdzam, na ile zrozumiały jest dzisiaj świat, o którym pisał niemiecki noblista i na ile krajobraz odpowiada swojemu artystycznemu przeobrażeniu, a na ile je przekracza? Czy śląsko-czeskie pogranicze zmieniło się na tyle od czasów, w których Hauptmann podyktował swój dramat w jagniątkowskim gabinecie, że nie da się go rozpoznać? A może wręcz przeciwnie, ten dylemat, który dręczył jego bohaterów – czy to już Czechy – jest nadal na tyle aktualny, by dać się odczytać w przestrzeni?

“A Pippa tańczy!” (“Und Pippa Tanzt!”), wydana w 1906 roku i przełożona bardzo szybko na język polski przez Artura Schrödera, przedwojennego krytyka i tłumacza, ukazała się w nowym przekładzie germanistów Wojciecha Kunickiego i Tomasza Małyszka w 1997 roku. Sztuka powstała z fascynacji starszego już pisarza młodą aktorką, ale opowiada historię, która – czytana z utrzymaniem zasad realizmu psychologicznego – szybko przestaje mieć sens. Czteroaktowy dramat rozpoczyna się na pozór realistycznie: w położonej na pograniczu Czech i Śląska karczmie robotnicy leśni grają w karty. To pogranicze żyje głównie ze splotu walorów krajobrazowych z tym, co ukryte pod jego powierzchnią: a zatem z jednej strony lasów, bogatych w drewno, z drugiej piasku idealnego do wytapiania szkła, i szybkich rzek spływających z gór, które mogą dostarczać energii wodnej. W karczmie pojawiają się także inni goście: z robotnikami rżnie w karty włoski mistrz szklarz, ojciec tytułowej Pippy. Obecność pięknej Włoszki jak światło ćmy przyciąga do siebie z okolicy – najpierw upiornego szklarza, Huhna, potem młodego wędrownego rzemieślnika, Michela Hellriegera, szukającego swojej drogi (a może tylko drogi przez góry), a w końcu majętnego dyrektora huty szkła. Wszyscy tu – oprócz robotników leśnych, stanowiących właściwie coś na kształt starożytnego chóru w greckiej tragedii, i pary karczmarzy – pracują ze szkłem, ze szkła żyją. 

Dla dyrektora to źródło zysku i chwały: można je importować za granicę i cieszyć się sukcesami, jakie odnosi. Dla ojca Pippy źródło utrzymania, możliwość pochwalenia się weneckim kunsztem. Dla Huhna, starego szklarskiego upiora, symbol czasów, w których coś znaczył. W końcu dla Hellriegera, wędrowca, to środek do osiągnięcia celu, symbol “czegoś więcej”. I wreszcie dla Pippy, dla której może być samą osnową, na której zbudowana jest jej rzeczywistość: bo czy jest prawdziwą dziewczyną, czy tylko szklaną figurką, powstałą na skraju życia wygasającego hutniczego pieca?

Posłuchajmy przez chwilę monologu Huhna, który pełni trochę taką właśnie rolę, Staszicowskiego ziemiorództwa gór, a może i całego tutejszego świata:

Siedziałem sobie w środku — w ciemności — siedzieliśmy w ciemności! świat był zimny! nie było już dnia, i nie było już poranku! wtedy siedzieliśmy wokół zimnego pieca hutniczego! — i wtedy przyszli ludzie, ju, ju… wtedy z daleka, przez śnieg przedarli się ludzie! przyszli więc bliżej, bo byli głodni: chcieli odrobinę światła na język! odrobinę ciepła w zamarznięte swoje kości wchłonąć chcieli. — Tak więc jest! — i wtedy w nocy naokoło huty leżeli! — słyszeliśmy ich kwilenie. I wtedy wstaliśmy i rozrzucili popielnik — i nagle wybłysnęła jeszcze jedna iskra… iskierka wybłysła z popiołu! — o Jees, cóżem miał począć z tą iskierką, która nagle z popiołu wybłysła? — czyż mam cię połknąć, iskierko? — czy może cię pochwycić? czyż gonić cię może, iskierko? — albo też może mam tańczyć z tobą iskierko mała?

Piec hutniczy to prapoczątek krajobrazu. To z niego wyłania się cały świat. Szkło, o ile nie podda się go brutalnej silne, ma ogromną moc przetrwania. I może dlatego w finale dramatu to właśnie ono ocaleje, zostając z nami, gdy zapada kurtyna, w postaci szklanego stateczku, popychanego po scenie przez Wanna, kolejną postać z karkonoskiej mitologii: może nawet samego Krakonoša – Rübezahla – Liczyrzepę. Ale to już historia na kolejną opowieść.

cytaty pod zdjęciami pochodzą z dramatu Gerharda Hauptmanna, “A Pippa tańczy!” w przekładzie Artura Schrödera

E, wiem już, stara zapadła, konkurencyjna huta. W najbliższej przyszłości kupią ją na rumowisko. (…) Jakże długo będzie jeszcze trwało to zamieszanie? Kiedy tu obok, huta dwoma kominami dymiła, to jeszcze był spokojny zarobek — teraz, zeszło się na psy.

Szczerb jest chyba podostatkiem koło hutniczych b[a]raków.

Straszydło ze starej huty, co to ani żyć, ani umrzeć nie może! (…) On nie chce tego skapować, że tu, w Rotwassergrund, nie ma roboty.

PIERWSZY ROBOTNIK. A gdzież to tak późno, chcesz iść jeszcze nadęty braciszku?

DYREKTOR. W miodem i mlekiem płynący kraj!

HELLRIEGEL (Z pokornym ukłonem w stronę robotników, następnie dyrektora) Chciałbym koniecznie dostać się przez grzebień w czeskie.

Temu coś zdaje się nie tęgo we łbie! Przy tym mrozie przejść góry i to tu gdzie żadnej drogi, ani zejścia niema? Chyba, że się chce w bałwana śnieżnego zamienić i tam w górze zdechnąć! (…) Tyś z pewnością nigdy gór szkrabie nie widział? Nie znasz tutejszej zimy!?

HELLRIEGEL. Czy jest… czy jest się tu już w Czechach, panie gospodarzu?

PIERWSZY ROBOTNIK (śmiejąc się) Jak ci się zdaje? znajdujesz tu choć cośkolwiek czeskiego?

HELLRIEGEL (opadł znowu na beczułkę, ramiona szeroko oparte o ławę piecową rękami przy czole, stara się zasłonić, jęcząc cicho, twarz swoją).

Pięknie! a więc możemy już teraz przez góry uciekać — przecież to drobnostka! Ja znam tu drożynę każdą i każdy kamień! a tam w górze wnet już wiosna się zacznie!

Cirp, cirp, to albo mysz, albo trznadel albo też może zawiasy u drzwi! — wszystko się budzi! stary dom aż cały trzeszczy! czasem mam takie jakieś dziwne uczucie: gdy niesłychane zdarzenie się zbliża i cały ocean światła z gorącego złotego dzbana się wylewa. 

Na cóż ma się tysiąc metrów wysokie, średniowieczno-niemieckie obserwatorium? na cóż ma się lunetę z własnoręcznie zrobioną soczewką w środku? no i czyżby nie można czasem spoglądnąć na ten stary, podksiężycowy świat i dzieci jego na palcach zobaczyć? Wreszcie jeśli but nie uciska: nie daje się go do szewca!

Odpowiedz im o twoim wodnym pałacu i błagaj ich, aby wam, na miłość Boga, kamień wskaźniczy dalej na drodze położyli!

*w oryginale: (…) je nezbytným zájmem našeho státu, aby hranice na Krkonoších byly radikálně mírovou smlouvou upraveny ve prospěch Československa, aby posunuty byly pod severní svahy hor a tím získány málo obydlené obrovské lesní oblasti. Cytat za: Holubec S., (2022). České a polské Krkonoše 1945–1963: Mezi ochranou přírody a modernizací, Český časopis historický, 2022(3-4), 800-801.

* w periodyku naukowym Český časopis historický, 2022(3-4), 777-833.

Tekst i fotografie: Karolina Ćwiek-Rogalska

Proč (někteří) Češi nemají rádi Sudety 

[ENG, Czech below] Based on two examples from the contemporary public debate, Karina Hoření describes why some Czechs avoid the term “Sudety” and why this term carries negative connotations in Czech language. The first example refers to a lookout tower on the Czech-Polish border in the Orlické Mountains and differences between Polish and Czech conceptualizations of the term. The aforementioned tower stood on the top of Vrchmezí / Orlica as early as in the 19th century, when this area was a part of Prussia. Currently, the lookout was restored and in the vicinity of a new tower, an information board with bilingual sign was put. While in Polish, it informs that the original lookout tower stood in the “Sudety”, the Czech translation uses more scientific term “Krkonošsko-jesenická subprovincie”. Then, Karin exemplifies a range of emotions the term “Sudety” carries in Czech language. The second example comes from a Facebook discussion on the page of a liquor store that sells apple schnapps under the name of “Sudeten Schnaps”. Many of the discussants find this name inappropriate: for them the “Sudety” are clearly associated with Nazism. For many people, the history of 1938, when the First Czechoslovak Republic was divided by the Third Reich, still overlays any other meanings of the word “Sudety” and is highly emotionally charged. Within the project we propose to look beyond the common identification of “Sudety” with a particular point in Czech history, i.e. Munich agreement, and to look at the particular cultures that emerged there post-1945.

Rozhledna na Vrchmezí

Na vrchu Orlica (česky Vrchmezí) v Orlických horách byla na polské straně před několika lety postavena rozhledna. Nebo spíše, byla rozhledna obnovena, protože první zde byla postavena už v roce 1881. V té době ale stála v Prusku a na území obce, která se jmenovala Bad Reinerz a nikoliv Duszniki-Zdrój. 

Obec byla přejmenována na Duszniki-Zdrój, když se po druhé světové válce posunuly hranice Polska na západ, obyvatelé hovořící německy museli odejít a německá historie tohoto území měla být zapomenuta – v této době také zanikla původní rozhledna. Podobný vývoj proběhl i na druhé straně hranice v Československu.

Že se na obou stranách hranice opět připomíná německá historie, je patrné z rozsáhlého informačního panelu, který informuje návštěvníky z Čech i Polska o předválečné historii tohoto místa, o německých provozovatelích a návštěvnících. 

Přesto je mezi českou a polskou verzí informačního panelu jeden rozdíl, který ukazuje, že vyrovnání s předválečnou minulostí není úplné.

Polská verze říká o původní rozhledně: Miała 16 m  wysokości i była jedną z nielicznych w Sudetach. Český překlad této věty zní: Měřila 16 metrů a byla jedna z mála v Krkonošsko-jesenické subprovincii. Ano, český překladatel či překladatelka se snažil*a vyhnout názvu Sudety, i když toto slovo je samozřejmě v češtině známé, v běžné řeči se používá hojně a určitě je srozumitelnější, než „Krkonošsko-jesenická subprovincie“, což je především odborný termín, který byl zaveden až v sedmdesátých letech. 

V češtině hojně používané slovo „Sudety“ sebou totiž nese velkou historickou zátěž, kterou v polštině nemá – ostatně silnice, která vede po polské straně orlického hřebene kousek pod Vrchmezím se jmenuje „Autostrada Sudecka“ – což zní v češtině stejnou měrou vtipně a bizarně. Zatímco v polštině jsou „Sudety“ slovo označující konkrétní region, v češtině sebou nesou tolik negativních kulturních významů, že pojmenovat tak silnici zní skoro nactiutrhačně.

Sudetský šnaps

Se Sudety se samozřejmě nesetkáte jen přímo v horách: původně slovo označovalo pohoří při dnešní česko-polské hranici. Že se jedná o běžně používané slovo, které každý Čech nebo Češka nějak rozumí je patrné z toho, že jedna firma produkující alkohol nazvala svoji pálenku „Sudeten Schnapps”. Na facebookové stránce jedné prodejny s alkoholem se ale kolem „Sudeten Schnaps“ strhla debata, na které si ukážeme, jakými významy je v Česku slovo „Sudety“ pořád nabité.

Sudetská reneta je hojně rozšířenou odrůdou jablka, vyšlechtěnou v polovině 19. století na severní Moravě (tedy v regionu, který byl také osídlen německy mluvícím obyvatelstvem a součástí sudetských pohoří – Krkonošsko-jesenické subprovincie, chcete-li). Zatímco v Polsku „Sudety“ zůstaly jen názvem regionu, v Česku mají mnohem širší a často negativní konotace.   

https://cs.wikipedia.org/wiki/Sudetsk%C3%A1_reneta#/media/Soubor:Sudetsk%C3%A1_reneta.jpg

Mnozí zákazníci proto pálenkou nebyli potěšeni: Hnus, Jste padlí na hlavu?, píší komentátoři. 

Jiní se ponoří do detailu v tom, proč se jim nezdá název “Sudetský šnaps” vhodný: …jen v týdnech kolem září 1938 bylo členy německé pravicové polovojenské organizace Freikorps v československém pohraničí, podle vás v “Sudetech”, povražděno či v přestřelkách zahynulo 130 čs. vojáků, četníků, členů finanční stráže či Stráže obrany státu. Já jsem prostě na tuhle propagandu alergickej.

Tento konkrétní komentující by dokonce podporoval politiku poválečné československé vlády, která vyhláškou z května 1945 zakázala používat termín „Sudety“ v úředním styku. Měl se používat pouze pojem „pohraničí“. 

Stejně tak tento komentující vysvětluje proč čeští a moravští Němci, pro které se až od 19. století užíval pojem sudetští Němci, požadovali ve třicátých letech připojení území Sudet k Německu, což se uskutečnilo tzv. Mnichovskou dohodou v září 1938. Tento traumatický okamžik českých dějin přepsal všechny další významy pojmu „Sudety“. Pro některé komentátory se z toho důvodu sudetský šnaps pojí těsně s historií druhé světové války a tím pádem taky s Holocaustem a krutostmi nacistické politiky vůči menšinám: Kdy přijde etiketa z Osvětimi?, napsala další z komentujících. Propojením s fašismem je kritika sudetského šnapsu i velmi aktuální: To budete dodávat banderovcům na Ukrajinu? zeptal se další uživatel, kterého reklama nenechala klidným a který zjevně věří ruské propagandě, která tvrdí, že ruský útok na Ukrajinu je veden proto, aby zde byl poražen fašismus. 

Firma vyrábějící pálenku samozřejmě šla takové diskuzi naprosti, když název vyvedla na etiketě v němčině a švabachem – písmem, které máme v podvědomí spojené s německou kulturou. Tento krok byl asi úspěšný, protože přes negativní reakce byl šnaps rychle vyprodán. Facebookové diskuze totiž odrazem reality, zvláště na stránkách prodejen s alkoholem, kde diskutují především muži ve středních letech. 

Mimo internetové diskuze, především v samotném regionu není pojem “Sudety” pouze negativní a proto je v pořádku ho používat. Kromě sudetské pálenky existuje i nostalgická  knižní série „Zmizelé Sudety“, komiks a film o Aloisi Nebelovi využívá představu o zanedbaném regionu a oslavuje jeho obyvatele, ve filmu “Schmitke” se krajina Krušných hor stává místem tajemství. Z toho je patrné, že pojem Sudety není úplně tabuizován: v některém kontextu je přijímán, v dalších vyvolává kontroverze. Rozdíly v chápání tohoto slova jsou jak regionální, tak třídní nebo generační.

Na všech těchto příkladech ale je vidět, že pojem “Sudety” pořád ještě v Češkách a Češích vzbuzuje širokou škálu emocí od sentimentu, ironie až k nenávisti. V našem projektu se ale nezajímáme o to, jak pracují s tímto pojmem reklama nebo média, jdeme ale k jeho kořenům. Jsou “Sudety” jen nálepka, kterou dáte nějakému výrobku (nebo výroku) abyste vzbudili emoce, které jsou založené na zjednodušeném vnímání, že sudetské  rovná se nacistické. V našem projektu studujeme žitou realitu tohoto regionu, který není a nemůže být zjednodušován jen na jediný bod v historii. Nabízíme i pohled na Sudety, který nevyplývá jen z toho, co zde už není, ale který popisuje i novou kvalitu, která zde vznikla a zda novousedlíci spolu se starousedlíky vytvořili svoji kulturu.  

Text and photo: Karina Hoření