Angelika Zanki

Od pewnego czasu zespół Spectral Recycling pomaga przy lokalnym projekcie w Goleniowie, gdzie Michal Korhel pracuje w terenie. Projekt Goleniowskie Fotohistorie (tutaj znajdą Państwo także ich stronę internetową) współtworzy lokalną powojenną historię przez pryzmat fotografii i historii rodzinnych. Udało im się już zebrać setki szklanych negatywów i zidentyfikować na nich część osób. Kolejnym krokiem są wywiady dotyczące historii życia zidentyfikowanych mieszkańców. Michal Korhel przeprowadził już jeden wywiad (można go obejrzeć tutaj).

Ostatnio Karolina Ćwiek-Rogalska w ramach tego projektu również przeprowadziła wywiad wideo. Karolina wysłuchała historii pani Bronisławy Filipczyk, która jako sześcioletnia dziewczynka przyjechała z mamą z Niemiec do Goleniowa. Rozmówczyni wspomina pierwsze chwile po przybyciu do Goleniowa, jak wyglądało miasto, jej mieszkanie, życie jej i rówieśników. Ponadto pani Filipczyk opowiada, czy w tym czasie byli tam Niemcy (i jak długo tam przebywali) oraz jak wyglądały relacje z nimi.

Link do wywiadu na YouTube znajdą Państwo tutaj.

Ponieważ prowadzenie wywiadów jest centralnym elementem naszej metodologii badawczej, w listopadzie 2023 roku nasz zespół zorganizował wewnętrzne seminarium na temat historii mówionej i wywiadów z historią mówioną. Naszym gościem był Jakub Gałęziowski z Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiego Towarzystwa Historii Mówionej.

Na wstępie Jakub przedstawił nam zarys historii i rozwoju historii mówionej w Polsce. Po jego wystąpieniu wywiązała się ożywiona dyskusja. Jakub oraz członkowie naszego zespołu dzielili się swoimi doświadczeniami w prowadzeniu wywiadów w różnych kontekstach oraz omawiali napotkane trudności. Głównym tematem dyskusji była jednak kwestia tego, co odróżnia historię mówioną od innych metod prowadzenia wywiadu. Jak podkreślił Jakub, wywiady wykorzystywane są jako narzędzie w różnych dyscyplinach, jednak nie każdy przeprowadzony wywiad można zaliczyć do historii mówionej. Jedną z głównych cech tej interdyscyplinarnej metody i praktyki jest jej cel, jakim jest tworzenie źródeł historycznych. W wywiadach dotyczących historii mówionej nacisk nie jest kładziony na treść, ale głównie na narratora i tworzony przez niego dialog.

Dla naszego zespołu ta prezentacja i dyskusja były ważną podstawą do przyszłych refleksji na temat metodologii projektu Spectral Recycling. Jesteśmy bardzo wdzięczni Jakubowi za przyjęcie naszego zaproszenia i przybycie na nasze seminarium. Gratulujemy mu także nagrodzonej książki „Niedopowiedziane biografie. Polskie dzieci urodzone z powodu wojny”, gdzie pokazuje, jak ogromne znaczenie może mieć metoda historii mówionej.

W ramach cyklu wykładów „Nauka w Centrum”, prowadzonych przez laureatów Nagrody NCN, Karolina Ćwiek-Rogalska podzieliła się swoimi spostrzeżeniami na temat patrzenia na powysiedleniowe rejony Europy Środkowej. Pomysłodawcami cyklu są Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych i Narodowe Centrum Nauki.

Kierując się metodologią badań, którą eksplorujemy w naszym projekcie, Karolina zaproponowała, aby postrzegać duchy nie jako byty duchowe, ale raczej jako materialną pozostałość, która rzuca światło na zapomniane historie i pozwala zrozumieć odmienne doświadczenia. Konkretnie chodzi o masowe migracje po II wojnie światowej, kiedy społeczność niemiecka i niemieckojęzyczna zostały zmuszone do migracji z dzisiejszej Polski, Czech i Słowacji, a także gdy przybyli tam nowi osadnicy.

Karolina rozpoczęła swoją prezentację od zabrania nas do wehikułu czasu i przetransportowania do wiosny 1945 roku na Pomorzu Środkowym. Jeśli jesteście Państwo ciekawi, co wydarzyło się dalej, nagranie możecie obejrzeć na kanale YouTube Centrum Kopernika (link tutaj).

W listopadzie nasz zespół wziął udział w dwóch szkoleniach, podczas których poznaliśmy podstawowe i zaawansowane możliwości pracy z oprogramowaniem MAXQDA. MAXQDA to jeden z programów do przetwarzania danych jakościowych takich jak wywiady czy materiały archiwalne, z którymi nasz zespół na co dzień pracuje. Szkolenia prowadził Piotr Binder, certyfikowany trener MAXQDA, a zarazem pracownik naukowy, który dzięki temu mógł nam pokazać wiele funkcji przydatnych w naszej pracy. Jesteśmy entuzjastycznie nastawieni do możliwości, jakie oferuje nam to oprogramowanie i nie możemy się doczekać, aby zacząć z niego korzystać!

Wyjazdy badawcze w terenie stanowią część pracy wszystkich członków zespołu Spectral Recycling. Zwykle wyjeżdżamy do dwóch krajów na dłużej. Dla Karin są to północne Czechy i środkowa Słowacja, dwa regiony, w których niemiecka przeszłość jest wciąż namacalna. Pobyty w terenie są intensywne, ale jednocześnie często samotne. Etnografowie zapisują nie tylko to, czego się dowiedzą, ale także swoje uczucia i doświadczenia. Aby przybliżyć Państwu to szczególne przeżycie, tym razem prezentujemy fragment pamiętnika Karin z jej drugiego pobytu w środkowej Słowacji. W pewną październikową sobotę wybrała się ona do Hadvigi, pierwotnie dużej wioski, w której mieszkali głównie niemieccy Słowacy, ale która po wojnie została wyludniona. Dziś jest tu zaledwie kilka domków letniskowych. Karin podróżowała z E., którą poznała w Hadvidze już latem.

Wpis mogą Państwo przeczytać tutaj.

Pod koniec października nasz zespół eksperymentował z nowym gatunkiem podczas naszego regularnego seminarium. Tym razem zebraliśmy się, żeby porozmawiać o słowackim filmie telewizyjnym Mŕtvi nespievajú (Zmarli nie śpiewają, reż. Andrej Lettrich), który ukazał się w 1965 roku. Jest to adaptacja niedokończonej trylogii powieści Rudolfa Jašíka. Zarówno w powieści, jak i w filmie śledzimy losy kilku rodzin mieszkających w małym miasteczku Deutsch Proben, a obecnie Nitrianské Pravno. Jest to mieszane etnicznie miasteczko w środkowej Słowacji, gdzie członkini naszego zespołu, Karina Hoření, prowadzi obecnie prace w terenie. W filmie, którego akcja rozgrywa się podczas II wojny światowej, tożsamość etniczna (tj. niemiecka, słowacka, żydowska) i polityczna (tj. komunistyczna, kolaboracyjna, anarchistyczna) zlewają się, tworząc kalejdoskop strategii radzenia sobie z etycznymi wyzwaniami wojny. Film w ciekawy sposób przełamuje dominującą narrację ideologiczną lat 50. XX wieku i ukazuje skomplikowane charaktery wszystkich grup etnicznych. Analiza tych motywów w filmie podczas ożywionej dyskusji wśród członków zespołu przekonała nas, że powinniśmy uwzględnić więcej filmów w harmonogramie naszych seminariów.

W 8. odcinku podcastu NCN rozmowa toczy się wokół najbardziej prestiżowego wyróżnienia dla młodych naukowców pracujących w Polsce – Nagrody NCN. Gościniami podcastu są dr Karolina Ćwiek-Rogalska i prof. Joanna Golińska-Pilarek, członkini Rady NCN i kapituły wybierającej kandydatki i kandydatów do Nagrody.

W rozmowie prowadzonej przez Annę Korzekwę-Józefowicz Karolina mówi o swoich badaniach nad pamięcią i studiami nad rzeczami oraz kulturą „Ziem Odzyskanych”, a prof. Joanna Golińska-Pilarek opowiada o zasadach, jakimi kieruje się kapituła wybierająca laureatki i laureatów oraz o zmianach w regulaminie przyznawania Nagrody, które wejdą w życie w przyszłym roku.

Podcastu mogą Państwo posłuchać tutaj.

Każdy z naszych badaczy prowadzi badania w dwóch różnych przestrzeniach geograficznych, jednak zawsze ich analizy obejmują jeden „wspólny“ kraj. Dlatego mogą się oni spotykać podczas prac terenowych i omawiać wyniki swoich badań na miejscu. Miało to miejsce latem na Słowacji (podczas badań Karin i Michala), a także w październiku 2023 roku, gdy Karolina i Michal spotkali się w Goleniowie i Szczecinie.

Pierwszego dnia Michal oprowadził Karolinę po Goleniowie. Zaczęli spacer w przypominającym las parku imienia polskiego kompozytora i polityka Ignacego Jana Paderewskiego, tuż obok dworca kolejowego. Na terenie parku znajduje się wiele pomników upamiętniających różne wydarzenia i postacie historyczne, zarówno polskie, jak i niemieckie. Część z nich poddawana jest recyklingowi. Zakończyli zwiedzanie wizytą przy jeszcze jednym pomniku „z recyklingu“, który znajduje się na terenie dawnego cmentarza niemieckiego (obecnie park).

W Goleniowie nasi badacze współpracują z lokalnymi miłośnikami historii i artystami w ramach projektu Goleniowskie Fotohistorie. Projekt ten, oparty na zdjęciach i historiach rodzinnych, rzuca światło na powojenną historię Goleniowa i jego polskich osadników. Podczas pobytu w Goleniowie Karolina przeprowadziła wywiad wideo na potrzeby projektu. Ponadto nasi badacze spotkali się z innymi członkami tego zespołu i omówili aktualne problemy, a także przyszłe cele lokalnego projektu. Na koniec Karolina i Michal znaleźli w pejzażu Goleniowa kilka dawnych niemieckich drzew owocowych.

Następnego dnia spotkanie było kontynuowane w Szczecinie, gdzie nasi badacze odwiedzili dwa muzea w ramach przygotowań do VI Kongresu Polonistyki w Dreźnie (więcej informacji wkrótce). Karolina i Michal skupili się na tym, jak muzea w swoich wystawach radzą sobie z obiektami poniemieckimi. Najpierw zwiedzili Muzeum Historii Szczecina, a następnie Centrum Dialogu „Przełomy”. Obie wystawy mają odmienne koncepcje. O ile Muzeum Historii Szczecina posiada dość tradycyjną ekspozycję, w której dominuje duża liczba oryginalnych obiektów ze zbiorów, o tyle „Przełomy” przytłaczają zwiedzających multimediami i skupiają się na wywoływaniu emocji. W obu muzeach znajdują się obiekty poniemieckie będące częścią ekspozycji, jednak tylko w nielicznych przypadkach zwiedzający otrzymuje informację o ich pochodzeniu lub ich przeznaczeniu w ramach wystawy. Tworzy to dość zamazany obraz przedwojennej historii miasta. Michal planuje poruszyć tę kwestię podczas swojej najbliższej prezentacji w Dreźnie.

Jak badać to, czego już nie ma: zanikłe wsie, budynki, w których przez wybite szyby hula wiatr, cmentarze, na których nagrobki zapadły się w ziemię pod ciężarem czasu lub zostały wywiezione? Po 1945 roku Europa Środkowo-Wschodnia stała się przestrzenią masowych przesiedleń. Jedną z grup, która miała stąd zniknąć, byli Niemcy. W dawnej Czechosłowacji wysiedlenia społeczności niemieckojęzycznych miały szczególne znaczenie: oznaczały kres wielowiekowej współegzystencji dwóch kultur, rozwijających się współzależnie od siebie.

Na te pytania Karolina Ćwiek-Rogalska odpowiedziała podczas swojego wykładu w ramach projektu Stowarzyszenia Pracownia Etnograficzna z cyklu „Podróże z antropologią”. Wykład nosił tytuł „Duchy w hutach szkła i uzdrowiskach. Antropologia krajobrazu na czeskim pohraničí” i odbył się 24 października 2023 r. Karolina opowiedziała o swoich badaniach terenowych w Czechach, koncentrując się na tematach związanych z konkretnymi przestrzeniami: hutami szkła w Karkonoszach, które obecnie bada, oraz uzdrowiskami w regionie Mariánskolázeňsko, które badała w trakcie doktoratu.

Nagranie Pracowni Etnograficznej na Facebooku można obejrzeć tutaj i dzięki niemu dowiedzieć się więcej o czeskich regionach, gdzie wysiedlono niemiecką ludność i gdzie przybyli nowi osadnicy.