Nasz zespół spotyka się regularnie co dwa tygodnie, aby omówić badania terenowe, teksty naukowe i literaturę. Czasami wspólnie oglądamy film, żeby przeanalizować, jak reprezentacja wypędzeń i przesiedleń jest przedstawiana w kinie czeskim, słowackim czy polskim i jakie wnioski możemy z tego wyciągnąć dla naszej pracy kulturoznawców.
Tym razem spotkaliśmy się, aby porozmawiać o Adelheidzie, filmie z 1969 roku, zrealizowanym przez jednego z klasyków czeskiego kina, Františka Vláčila, na podstawie powieści Vladimíra Körnera z 1967 roku. W naszej dyskusji skupiliśmy się przede wszystkim na tym, jak została przedstawiona materialność i na ile wpisuje się ona w stereotypowe postrzeganie Kresów jako krainy rozkładu. Poruszaliśmy także takie kwestie, jak różnice między książką a adaptacją, Czesi jako bohaterowie i sposób przedstawiania obecności Niemców.
Film po raz kolejny okazał się inspirującą podstawą do dyskusji, która może przydać się w badaniach antropologicznych i poszerzyć horyzonty.
„Wandervogel” to dający do myślenia spektakl teatralny w reżyserii Jana Mocka, wystawiany obecnie w praskim teatrze Alfred ve dvoře. Pięciu aktorów, jedna scena i jedna niemal zapomniana historia Heinza Ruthy, czeskiego nacjonalistycznego przywódcy niemieckiego z północnych Czech, który popełnił samobójstwo po oskarżeniu o homoseksualizm. Ten wpis nie jest klasyczną recenzją teatralną. Zamiast tego Karolina zastanawia się, czego możemy się dowiedzieć ze spektaklu o złożoności nacjonalizmu, tożsamości i wpływie tłumionych pragnień, rzucając światło na mniej znany aspekt historii.
Link do wpisu na blogu Karoliny Ćwiek-Rogalskiej znajdą Państwo tutaj.
[ENG, Czech version below] The essay discusses the theater play “Wandervogel,” directed by Jan Mocek at the Alfred ve dvoře theater in Prague.
Ja šek fám, še můj jasyk je němesky; a ten, kto šest v těle a topry kapát na tělo má, ten šesky mlufit hanba. (…) Švab nebo Šech! tnes to jetno. Ale ja Šech je a (…) k Šechy mi anweisovat.
Josef Jungmann, Dvojí rozmlouvání o jazyce českém,1806
A když takto (…) milenec se chová a k němu v gymnasiích a jiných místech těsně se staví (…) tu již tok onoho proudu, který Zeus nazval touhou, když Ganimeda miloval, přívalem k milenci stéká.
Platón, Faidros, přeložil G[ustav] Olivet, 1911
Zatímco se nesměle rozsvěcují světla, ještě chvíli sedíme s Karin na svých místech a povídáme si o tom, co jsme právě viděly. Sedadla nejsou pohodlná. Trochu odkazují na to, co se právě dělo na jevišti: „Wandervogel“ bylo za první republiky hnutí mládeže, které se soustředilo na psychofyzický rozvoj. Jak v hnutí, tak na scéně šlo o mladé kluky, kterým mělo cvičení a pohyb po rodném kraji napomoct stát se muži, tou solí země, na které stojí svět – možná skutečnost, že jsme právě strávily hodinu na nepohodlných dřevěných lavicích a bránily se bolesti páteře (to říkám za sebe) nám umožňuje lépe cítit ducha tohoto chlapeckého dobrodružství. Ale co jsme to právě viděly? Diskutujeme tichými hlasy a tu a tam se podíváme na jeviště dole. Roztroušené břízky a mokrá podlaha, kterou se nedávno převalila příšera vytvořená z těl mladých Wandervoglů, čtyřech herců, září v jemném červenofialovém světle. Lidé pomalu vycházejí napít se do foyer kavárny pražského divadla Alfred ve dvoře nebo postávají a povídají si.
Tak co jsme to právě viděly? „Wandervogel“ od Jana Mocka (autora konceptu, scénografie a režiséra) je představení o Heinzi Ruthovi, významném ideologovi sudetského němectví na motivy akademické knihy „Čertova zeď: Život a smrt Heinze Ruthy“ od britského historika Marka Cornwalla. Rutha, populární v meziválečném období, dneska už skoro zapomenutý, v roce 1937 spáchal sebevraždu. Mocek se dotýká jeho životopisu, kterým ale vypráví víc než jen jednotlivý příběh reichenberského politického funkcionáře. Na jevišti učinkují čtyři herci – hrají Tomáš Janypka, Matěj Šumbera, Arsenij Mikhaylov a Václav Němec – v rolích členů Wandervoglu. Wandervogel bylo sdružení mládeže a průkopníků německého skautingu, propagující rozvoj vlastenectví prostřednictvím toulek lesem a pohořím. Hnutí se odvolávalo na romantický odpor proti tomu, co s sebou přinesla modernita, mezi jiným ničení přírody a buržoazní morálce. Kromě toho máme ještě jednu postavu hranou Philippem Schenkerem. Je napůl učitelem tělocviku a napůl lektorem, který nám příběh vypráví a objasňuje, co vše vidíme, a zároveň samotným Ruthou. Svůj díl ke hraní máme i my jako publikum: nejen proto, že nám Schenker dává kolovat fotky, na kterých máme vidět Ruthu (vidíme-li, je jiná otázka) а krajinu, ve které Rutha vyrůstal. V té době Ruthu neustále sledovala československá policie a několikrát se zmiňuje, že je rovněž někde mezi námi, někde sedí. Tím pádem publikum také účinkuje, i když nám ty zmínky připadají směšné. Čím víc se ale k tomu vracím, tím víc si říkám: „čemu jsme se to smáli?”.
I když se akademický předobraz hry jmenuje „Čertova zeď”, čerta na jevišti doslova nevidíme. Název knihy vychází z toho, že Rutha, narozený nedaleko Osečné, vyrůstal v blízkosti čedičové stěny, titulní „čertovy zdi“. Kolují o ní různé legendy. Prý šlo o výsledek prohrané sázky, podle níž měl čert postavit zeď táhnoucí se od Ještědu až po Bezděz. Prý, že měla oddělit pohádané sousedy, Čechy a Němce. A to na žádost jednoho z nich, který se rozhodl, že spolu nikdy nevyjdou. Tak už raději ta kamenná zeď. U všech příběhů je patrné, že někdo někoho oklamal, někdo někoho podvedl – čert sedláka nebo sedlák čerta. Čertova zeď je plodem lži, falešného představení světa, který je ve skutečnosti mnohem komplikovanější.
Tomáš Janypka, Philipp Schenker, Matěj Šumbera, Arseniy Mikhaylov, Václav Němec ve „Wandervoglu”. Fot. Adéla Vosičková. Oficiální stranky divadla Alfred ve dvoře
Ale v Mockově představení čert není. Není ani opravdový les, kterým Wandervoglové táhnou. Čtyři kluci bloudí lesem, který není. Ubohé stromečky se dají postavit a přesunout v rámci cvičení, jsou jako větve nebo ozdoby, můžete se snažit za ně schovat, můžete se vydávat za někoho, kým nejste, za někoho, za koho se stydíte, za někoho, kým toužíte být. Protože Rutha v Mockově podání má jeden základní problém. Československá policie ho sleduje na každém kroku (a my, postavení do jejich role, sledujeme jeho monology, ve kterých „své“ kluky učí život, který je jinde). Jeho národnostní skupina žije ve státě, s kterým se neztotožňuje. Ruthu ale pronásledují především válečné vzpomínky. Právě za války si uvědomil – jak nám nejednou přečte ten učitel tělesné výchovy, lektor a trochu i Rutha samotný – že v zákopech první světové toužil položit hlavu na rameno přítele ne z čiré touhy po lidském doteku. Ruthu fascinovala blízkost s muži. A zároveň se ji bál. Při pozorném sledování není Ruthův problém v tom, že se chlapci nesoustředí na cvičení. Rutha se tváří, že je pro něj důležité sudetoněmectví žáků, ale v podstatě jde o to, že mu vedení mládežnické skupiny dovoluje chlapce zneužívat.
Rutha spáchal sebevraždu 4. listopadu 1937 ve vězení, necelý rok před Mnichovem, obviněn z „kazení mládeže“ a homosexuality. I když se za první republiky vedly diskuze o odtrestnění, homosexualita se podle zákona zděděného po Rakousku-Uhersku, trestala. Ruthův biogram na Wikipedii doprovází fotka z „Reichenberger Tagesbote“. Rutha má malý knírek a zuřivý výraz v očích, sevřené rty a dívá se někam do strany. Fotka z vězení? Uříznutý fragment něčeho většího? Skoro vidím spěchající žurnalisty, jak mezi sebou křičí něco jako: „Rychle, rychle, hned potřebujeme fotku, Rutha se ve vězení zabil”. Postava hraná Schenkerem se čím dál tím víc ztotožňuje s Ruthou. Švýcarský herec komentuje dění v odzbrojující německé češtině. Trochu Ruthu brání, trochu ho lituje, trochu se ho bojí. Oblečený do tepláků, po celou dobu představení se nesvlékne – na rozdíl od ostatních čtyř, kteří stráví skoro celé představení nazí, a to i při čtení Platónova Faidra. Nevím moc, jak vypadají české překlady řecké klasiky. V polštině, kterou Władysław Witwicki poskytl Platónovi na začátku 20. století, se veškerá erotika skrývá pod zakulacenými výrazy o „celku“ a „plnosti“, které dnešnímu čtenáři nic nevysvětlují. V představení je jasné, že Ruthovi, který si s nahými chalpci čte Faidra, jde jen o jednu interpretaci.
Překlad Platonova Faidra do čestiny z roku 1828, vytištěný švabachem. Digitální knihovna Národního muzea.
Ptám se holek: „Nezdá se vám, že Schenkerova postava svou češtinou připomíná Čecha z Jungmannova Dvojího rozmlouvání o jazyce českém”? Smějí se. Pochopitelně jen polská bohemistka mohla přijít na nápad číst nějakou zaprášenou knihu. To je taky dialog, i když méně známý než ten Platónův. Jungmann svou kritiku jazykových zvyků počátku století, uveřejněnou v „Hlasateli českém”, oblékl do formy rozhovoru mezi Čechem z minulosti, který mluví česky perfektně, poněmčeným Čechem ze záčatku 19. století, a s Němcem, který paradoxně umí krásně česky. Jeho čeština je však němčinou, je to jen hra. Po celou dobu představení pro mě Rutha zní stejně jako ten německý Čech. Jestli takhle zněla česko-německá minulost v ulicích měst a obcí, kde se nejprve Češi učili česky a po roce 1918 i Němci?
Později, když sedíme jako ostatní v kavárně, přemýšlíme, bylo-li na představení něco nehorazného či pobouřujícího – Ruthovo obžalování z homosexuality asi ne. Soustředí se Mocek především na sexualitu svých postav? Ztrácí se v tom Rutha-ideolog, Rutha-Henleinova pravá ruka, Rutha-sudetoněmecký fanatik? „Víš co”, říká tehdy Karin, „asi nás má pobouřit tahle věta, že Hitler byl velký státník”. „A že ty kluky zneužil”, dodává Sally, která vyučuje na liberecké univerzitě a na představení se přijela podívat právě z Liberce. Liberecké zastoupení je tedy početné a na zmínky o svém městě reaguje poměrně živě. Svém a ne-svém, protože jde o Liberec-Reichenberg, s tou dvojí identitou, kterou je těžké zakrýt, ačkoli československá policie sedí diskrétně někde vzadu. Nebo tam možná sedíme my, dnes těžko říct.
„Hitler byl velký státník“. To se říká ve scéně, ve které se v divadle objeví druhé divadlo: Rutha učí kluky, jak mají veřejně promlouvat. Starší herec vypráví těm mladším. Jako postavy mají přenést řeč o sudetoněmecké otázce. „Musíte to říct s citem”, říká svým studentům Rutha, s citem, aby to prošlo, zapadlo lidem do duší. Herci se snaží, používají své herecké schopnosti, ale nějak jim to tolik nevychází. „S citem a po svém”, doporučují si vzájemně, přesvědčují ostatní – mimo to taky nás, na hledišti a s důmyslnou československou policií vzadu, nebo to jsme dokonce i my sami – že to Hitler nakonec myslel dobře. Z tohoto rozměkčování fašismu mi běhá mráz po zádech. Na jevišti visí nakřivo plátno s gotickým nápisem „Burschen heraus”. To jsou slova studentské písně, nejde však především o píseň, spíš o ten švabach, aby bylo zřejmé, na co se díváme. Fašismus je v tom ale jakýsi nevydařený. Tomu se ještě můžeme smát. Mám dojem, že čím dál, tím víc se díváme na děj, který se stal náhodně: prostě, v té době a na tom místě se to stalo, protože se stát mohlo. Stejně dobře ale se to mohlo stát někde jinde. Velký státník mohl být stejně dobře někdo jiný. A stále může. Rachitické stromy plátno nezakrývají.
W styczniu Magdalena miała okazję podzielić się swoimi badaniami ze studentami historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Jej zajęcia nosiły tytuł „Dziedzictwo regionów post-przesiedleniowych: kultura materialna i redefinicja przestrzeni”. Sesja stanowiła wprowadzenie do kluczowych koncepcji naszego projektu, w tym eksploracji widmontologii — teoretycznego podejścia stosowanego przez nasz zespół do badania regionów po przesiedleniach i ich transformacji.
Czerpiąc ze swoich badań, Magdalena zilustrowała koncepcje recyklingu i redefinicji, ze szczególnym uwzględnieniem przestrzeni sakralnych w Pile i Libercu. Jej prezentacja podkreśliła, jak procesy te kształtują rozumienie krajobrazów po przesiedleniach. Zajęcia obejmowały także elementy interaktywne: analizę zdjęć i materiałów z badanych obszarów. Następnie odbyła się dyskusja.
Zajęcia zapewniły wyjątkową okazję do zagłębienia się w zawiłości przesiedleń, pamięci i kultury materialnej, wyposażając ich w narzędzia umożliwiające lepsze zrozumienie trwałego wpływu procesów historycznych na współczesne przestrzenie.
Ta wzbogacająca sesja została zorganizowana we współpracy z dr. Kamilem Ruszałą z Instytutu Historii UJ, którego zaangażowanie nadało zajęciom nieoceniony wymiar interdyscyplinarny.
Z ogromną dumą i radością informujemy, iż 23 października 2024 roku odbyło się kolokwium habilitacyjne naszej kierowniczki, dr Karoliny Ćwiek-Rogalskiej. Podstawą dla wniosku o nadanie stopnia był cykl artykułów pt. „Recykling pamięci. Rola „poniemieckiej” materialności w kształtowaniu się kultur osadniczych na obszarach post-przesiedleniowych. Antropologiczne studium przypadku”. Komisja habilitacyjna jednogłośnie zawnioskowała o nadanie stopnia doktora habilitowanego, co nastąpiło uchwałą Rady Dyscypliny z dnia 25 listopada br.
Serdecznie gratulujemy i życzymy dalszych sukcesów!
Zespół Spectral Recycling rozpoczął wewnętrzne seminaria w nowym roku 15 stycznia 2025 r. sesją czytelniczą dotyczącą książki Christiane Hoffmann „Alles, was wir nicht erinnern: Zu Fuß auf dem Fluchtweg meines Vaters” (2022). Wydanie polskie „Czego nieużyty. Pieszo śladami ucieczki ojca” w tłumaczeniu Ewy Czerwiakowskiej ukazało się nakładem Ośrodka Karta w zeszłym roku.
Niniejsza lektura należy do najnowszych relacji z przeżyć niemieckich przesiedleńców i ich dzieci. Po śmierci ojca Hoffmann zdecydowała się przejść drogą, którą jej rodzina uciekała przed Armią Czerwoną zimą 1945 roku. Wyruszając ze swojej wsi Rosenthal (obecnie Różyna) na Dolnym Śląsku, podążała śladami wypędzonych do Křižovatki w dzisiejszych Czechach, obejmującymi prawie 550 kilometrów na zachód. Podczas tej podróży starała się zbadać wpływ historii na życie jej rodziny i innych wypędzonych Niemców. Poruszyła także kwestie niemieckiej pamięci, winy i odpowiedzialności.
Nasz zespół zgłębił temat traum dziedziczonych i portretu regionów powysiedleniowych, skupiając się na Polsce i Czechach. Zastanawialiśmy się, jak podróż Hoffmann wygląda w porównaniu z naszymi własnymi doświadczeniami z pracy w terenie. Dyskusja okazała się zarówno wnikliwa, jak i wzbogacająca.
Ponieważ cały nasz zespół wziął udział w konferencji „Memory and Populism from Below”, skorzystaliśmy z okazji, aby spotkać się po raz ostatni w grudniu 2024 roku w Pradze.
Pomimo napiętego harmonogramu konferencji udało nam się także odbyć kilka spotkań projektowych. Poświęciliśmy trochę czasu, aby spojrzeć wstecz na to, co osiągnęliśmy w 2024 r. i sporządziliśmy plany na 2025 r.
W 2024 roku każdy z nas spędził kilka tygodni na badaniach terenowych. Jako zespół opublikowaliśmy sześć artykułów w czasopismach akademickich. Na spotkaniu w Greifswaldzie wczesną jesienią przygotowaliśmy fundamenty dla naszej przyszłej książki.
W 2025 roku będziemy stopniowo kończyć badania terenowe i skupiać się na pracy nad książką. Oprócz spotkania poświęconego planowaniu odbyliśmy także seminarium spacerowe w praskim parku Stromovka, podczas którego omawialiśmy szersze tematy związane z naszymi badaniami. Mglista grudniowa pogoda zainspirowała nas do myślenia o widmontologii i zrobienia kilku stylowych zdjęć.
Magdalena Bubík, Karina Hoření i Karolina Ćwiek-Rogalska, zdjęcie: Michal Korhel
Michal Korhel obronił z sukcesem pracę doktorską na Uniwersytecie w Lipsku w porozumieniu cotutelle z Uniwersytetem J. E. Purkyně w Uściu nad Łabą. Tytuł jego pracy brzmiał: „An der Grenze der Nation: Deutsch-tschechische Kinder in der Nachkriegstschechoslowakei, 1945-1960”. Tematyka pracy rzuca światło na doświadczenia czesko-niemieckich dzieci żyjących w Czechosłowacji po II wojnie światowej, oferując cenny wgląd w kontekst historyczny, społeczny i kulturowy tamtych czasów.
Życzymy Michalowi dalszych sukcesów w pracy naukowej.
W dniach 6-8 grudnia 2024 w Big Book Cafe MDM odbyło się wydarzenie „Między nami mówiąc: Festiwal spraw polsko-niemieckich”. Ten trzydniowy festiwal, wspierany przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej, poprzez książki, debaty i spektakle przybliżał ważne tematy wspólne dla Polaków i Niemców.
Jednym z kluczowych wydarzeń festiwalu była debata „Odzyskane – utracene. O ziemiach, rzeczach i losach”, skupiająca się na powojennych zmianach granic polsko-niemieckich, które doprowadziły do przymusowych migracji, przesiedleń i ich bieżących konsekwencji społecznych. Wśród gości była nasza kierowniczka, Karolina. Dołączyła do prof. Maren Röger z Uniwersytetu w Lipsku i dziennikarki Nancy Waldmann podczas emocjonującej dyskusji, którą moderowała Dominika Buczak, autorka „Całe piękno świata”, powieści poświęconej splotom historii polskich i niemieckich rodzin.
W dyskusji poruszano kwestię pamięci o wypędzeniach i przesiedleniach w społeczeństwie polskim i niemieckim, odnosząc się do mitów i faktów związanych z tym okresem. Dała ona głęboki wgląd w to, jak wydarzenia z przeszłości kształtują obecne stosunki polsko-niemieckie, trwające wysiłki na rzecz pojednania i zrozumienia tych historii oraz w jaki sposób są one instrumentalizowane w dyskursach populistycznych po obu stronach.
Nagranie ze spotkania można zobaczyć na profilu Facebook Big Book Cafe.
W najnowszym numerze czasopisma Historický časopis można znaleźć artykuł Michala Korhela pt. „Povojnová migrácia na Slovensku: perspektíva osídlencov a ich detí v Handlovej”.
Procesy migracyjne po II wojnie światowej wywarły ogromny wpływ na społeczeństwa w całej Europie. Odrodzona powojenna Czechosłowacja nie była wyjątkiem. Władze czechosłowackie wykorzystały migrację przymusową i dobrowolną jako narzędzie do osiągnięcia jednolitego narodowo społeczeństwa czeskiego i słowackiego. W porównaniu do wcześniejszych badań skupiających się na konsekwencjach migracji powojennych na ziemiach czeskich i w południowej Słowacji, obecne badania eksplorują społeczne aspekty procesów migracyjnych na przykładzie Handlovej – miasta górniczego położonego w środkowej Słowacji. Pierwotnie miasto w przeważającej mierze niemieckie, pod koniec II wojny światowej i w jej następstwie stało się miastem osadników. Za pomocą badań archiwalnych i wywiadów zbadano migracje po II wojnie światowej z perspektywy osadników i ich dzieci, powszechnie niedostatecznie reprezentowanych w istniejących badaniach. Kim byli osadnicy w Handlovej i jakie problemy napotkali w życiu codziennym po przybyciu?
Choć uważano ich za Słowaków, do Handlovej przybyli z różnych krajów, a co za tym idzie, z różnych środowisk kulturowych. Razem z częścią pierwotnej populacji stworzyli dość heterogeniczne społeczeństwo składające się z mniejszych społeczności opartych na kraju pochodzenia. Ta heterogeniczność znalazła odzwierciedlenie w codziennym życiu osadników w Handlovej i doprowadziła do napięć i konfliktów społecznych. Zostały one dodatkowo zintensyfikowane poprzez politykę władz państwowych, które zapewniały zróżnicowane wsparcie materialne osobom różnego pochodzenia. Z drugiej strony to powszechna profesja górnicza pomagała osadnikom nawiązywać kontakty społeczne i dostosowywać się do lokalnego środowiska społecznego.
