Hauerlanda. Tak nazywa się głównie niemieckojęzyczny region środkowej Słowacji, ale także tytuł nowego spektaklu wystawianego w Teatrze im. J. G. Tajowskiego w Zwoleniu, wyreżyserowanego i napisanego przez Petra Palika. Spektakl przedstawia codzienne życie wieloetnicznej społeczności środkowej Słowacji oraz wpływ, jaki w dużej mierze wywarły na nią wydarzenia historyczne z lat 30. i 40. XX wieku. Z wpisu blogowego można dowiedzieć się o wrażeniach Michala Korhela ze spektaklu, który obejrzał 13 grudnia, ale także o jego znaczeniu w kontekście słowackiej kultury pamięci w odniesieniu do miejscowej ludności niemieckojęzycznej.
[ENG, Slovak version below] Hauerland. This is the name of the predominantly German speaking region in central Slovakia, but also the name of a new play in the J. G. Tajovský Theater in Zvolen, directed and written by Petr Palik. The play depicts the everyday life of a multi-ethnic community in central Slovakia and how it was largely negatively affected by the historical events of the 1930s and 1940s. In the following lines, you can learn about Michal’s impressions from the play he saw on December 13, but also about its significance in the context of the Slovak culture of remembrance with regard to the local German-speaking population.
Foto poster: Vanda Mesiariková
História nemeckej menšiny na Slovensku a predovšetkým násilie páchané voči nej počas Slovenského národného povstania (SNP), ako aj v prvých povojnových rokoch sú v rámci slovenskej spoločnosti ešte stále marginalizované. V tomto smere by sa dalo hovoriť o akejsi “kultúre zabúdania.” Bližšie som sa tým zaoberal v mojom predchádzajúcom príspevku.[1] Krátko po jeho zverejnení som sa od jednej z narátoriek môjho výskumu v Handlovej dozvedel o divadelnej hre s názvom „Hauerland“ hranej v Divadle J. G. Tajovského vo Zvolene v réžii Petra Palika.[2] Nejaký čas mi trvalo, kým som sa do Zvolena dostal, no v decembri minulého roku som predstavenie „Hauerland“ konečne videl. V nasledujúcich riadkoch sa môžete dozvedieť o význame tejto hry v kontexte slovenskej kultúry pamäti ohľadom tu žijúceho nemecky hovoriaceho obyvateľstva, ale zároveň aj o mojich dojmoch, ktoré som si z divadla odniesol. Nie som divadelný kritik, ale historik, a preto sa môže táto recenzia zdať divadelnému publiku trochu netradičná.
Prvotný kontakt širokej verejnosti s dejinami vo väčšine prípadov nevedie cez odborné monografie alebo články, ale predovšetkým cez ich umelecké spracovanie v rôznych médiách, ku ktorým patrí aj divadlo. Inscenácia historických prameňov sa v strednej Európe už dávno etablovala ako špecifická forma prezentácie dejín resp. dejinných udalostí a spojitostí. Jej tvorcovia takýmto spôsobom zároveň vyzývajú verejnosť k diskusii na konkrétne témy. Umelecké spracovanie problematiky nemeckej menšiny vo vojnových, ale predovšetkým povojnových rokoch na Slovensku je dajme tomu oproti rovnakej téme v českom kontexte minimálne. Pri divadelných spracovaniach tvorí výnimku napr. dokudráma Marcela Hanáčka „Domov“,[3] v ktorej autor sa zaoberal núteným vysídlením spišských Nemcov. Paradoxne, mottom 74. sezóny Divadla J. G. Tajovského vo Zvolene, ktorej súčasťou bola aj premiéra predstavenia „Hauerland“, bol taktiež „domov“. Obe hry tak prezentujú Slovensko ako domov karpatských Nemcov, kde žili niekoľko storočí a ktorý museli nedobrovoľne, a často násilne opustiť.
Zber úrody, foto: Vanda Mesiariková
Vráťme sa ale ešte na začiatok. Čo je to vlastne Hauerland? Ináč ako v prípade českého pohraničia resp. Sudet, kde nemecká menšina tvorila na ucelenom území väčšinu, žili Nemci na území Slovenska vo viacerých prevažne nemecky hovoriacich regiónoch. Jedným z nich bol alebo je práve Hauerland nachádzajúci sa na strednom Slovensku v oblasti obcí a miest Nitrianske Pravno, Handlová, Kremnica a Veľké Pole. Zvolen, v ktorom je možné si inscenáciu pozrieť, doň paradoxne nepatrí. Hoci je to geografický názov, Hauerland tvoria aj ľudia, ktorí v ňom žijú – Slováci, Nemci, Maďari, Židia, Rómovia…
Mapa Hauerlandu s nemeckými názvami jednotlivých obcí, Wikimedia Commons, DTG
Práve o týchto ľuďoch a ich vzťahoch v rokoch 1933 až 1946 je predstavenie „Hauerland“. Dej hry nemá jednu hlavnú postavu, ide skôr o príbeh spoločenstva v nemenovanej obci, ktorá sa môže nachádzať niekde v Hauerlande, ale rovnako aj na Spiši a pokojne aj niekde v českom pohraničí. Pestrosť postáv zobrazuje heterogénnosť celej komunity. V priebehu deja je možné sledovať vývoj postáv ovplyvnený dobovými udalosťami. Podobne ako história samotná nie je čierno-biely ani každodenný život jednotlivých postáv. Niektorí Nemci boli ovplyvnení ideológiou národného socializmu, iní sa snažia udržať predvojnový „neutrálny“ stav, vzájomne si pomáhajú nehľadiac na národnosť alebo aktívne bojujú na strane partizánov v SNP. Postavy Židov (trochu stereotypicky obchodníkov) na začiatku priateľsky vychádzajúce s ostatnými obyvateľmi obce, sú postupne vystavované antisemitským útokom, arizácii majetku, a neskôr sa divák dozvedá o ich transporte do koncentračného tábora. Nepriamo je naznačená problematika národnostne zmiešaných manželstiev, na ktoré bolo nazerané s určitou nedôverou a ktoré sa taktiež často nevyhli povojnovej odplate. Na konci v dôsledku nenávisti a konfliktov z pôvodného mnohonárodnostného spoločenstva neostane nič.
Inscenácia „Hauerland“ je autorským dielom. To jej autorovi dáva určitú slobodu pri spracovaní tejto zložitej témy, ale zároveň to môže viesť k (ne)chcenému skresľovaniu dejín. Tejto divadelnej hre predchádzala obsiahla rešerš relevantnej literatúry, rozhovory s miestnymi pamätníkmi a spolupráca s Karpatskonemeckým spolkom na Slovensku. Autor a režisér v jednej osobe v nej využíva aj akési autentizačné ukotvenia, a to vo forme dobových filmových záberov alebo úryvkov z prejavov politikov. Tie pôsobia zväčša atraktívne z audio-vizuálnej stránky a dotvárajú dobovú atmosféru, pričom hre dodávajú určitú vierohodnosť. Asi najsilnejším takýmto prvkom je použitie spomienok na masaker nemecky hovoriaceho obyvateľstva v Banskej Štiavnici počas SNP.[4] Je samozrejme otázne na koľko je bežný divák schopný tieto jednotlivé prvky rozoznať, ak sú zakomponované priamo v monológoch postáv. To, samozrejme, záleží od predchádzajúcich znalostí a môže niekedy pôsobiť problematicky. Ako príklad je v tomto smere možné uviesť scénu povojnového lynču nakrátko ostrihanej Nemky oblečenej vo vlajke nacistického Nemecka. Z historickej perspektívy sú takéto obrazy lynčovaných žien na uliciach známe skôr z povojnového Francúzska, prípadne z českého pohraničia. Do obce v Hauerlande tento obraz veľmi nezapadá, čo si bežný divák nemusí uvedomiť. Táto inscenácia je síce fikciou a má právo na zovšeobecňovanie prípadne sa môže opierať o obrazy z iných geografických kontextov, ale zároveň obsahuje množstvo prvkov dokumentárneho divadla. Preto môže byť pre diváka ťažké určiť, kde je hranica medzi inscenovaným historickým prameňom a umeleckou tvorbou.
Rozhovor o možnostiach odporu, foto: Vanda Mesiariková
V kontexte autenticity „Hauerlandu“ je ešte potrebné spomenúť, že som mal možnosť rozprávať sa o predstavení s niektorými narátormi v rámci môjho výskumu, z ktorých jedna narátorka zažila vojnové a povojnové obdobie priamo v spomínanom regióne. Jej vyjadrenie v zmysle, že sa na predstavení cítila, ako keby sa vrátila v čase, by mohlo predstavovať samostatnú recenziu inscenácie.
Okrem problematiky nemecky hovoriaceho obyvateľstva v „období extrémov“, ktorá je bez pochýb stredobodom predstavenia, otvára „Hauerland“ aj množstvo ďalších tém, ktorým sa slovenský verejný a čiastočne aj odborný diskurz (žiaľ) zatiaľ úspešne vyhol. K nim patria prenasledovanie Rómov a Sintov, ako aj homosexuálov v tom istom období alebo sexuálne násilie zo strany Červenej armády počas oslobodzovania Československa a deti narodené v dôsledku tohto násilia. Na jednej strane ide určite o záslužný a dôležitý počin, no na strane druhej je škoda, že inscenácia ostala len pri načrtnutí týchto tém a nešla v nich ďalej do hĺbky. Ostáva len dúfať, že do budúcna neostanú len v pozadí.
Keď slovné konflikty prerastú do násilia, foto: Vanda Mesiariková
Aj keď divadlo ako také nie je hodinou dejepisu, v určitom smere preberá úlohu akéhosi sprostredkovateľa v rámci historicko-politického vzdelávania. Verejnosti rozpráva príbeh, ktorým vracia diskurzy spojené s minulosťou do prítomnosti. Inscenácia „Hauerland“ poskytuje obecenstvu pohľad na medziľudské vzťahy v období, keď boli do veľkej miery formované veľkými dejinnými udalosťami, a to bez zbytočného pátosu. Zároveň je v nej skrytá kritika slovenskej spoločnosti v súvislosti s vyrovnávaním sa s vlastnou negatívnou minulosťou. Slovami autora a režiséra hry Petra Palika: „robíme hrubé čiary a zakrývame si oči, vymeníme kabáty, ľudia sa len prehodia do iného myslenia alebo ideológie, a fungujeme tu stále.“[5] Z perspektívy problematiky nemecky hovoriaceho obyvateľstva na Slovensku táto divadelná hra totiž vracia tragické osudy tohto obyvateľstva z minulosti a ponúka ich verejnej diskusii s apelom, že ide o dejiny a pamäť Slovenska. Dôležitosť inscenácie spočíva v tom, že slovenská verejnosť tieto osudy nepozná. Aj preto je „Hauerland“ potrebné vidieť.
Michal Korhel
Logge, T., Schöck-Quinteros, E., & Steffen, N. (Eds.). (2017). Geschichte im Rampenlicht: Inszenierungen historischer Quellen im Theater. De Gruyter.
Między 8 a 10 stycznia 2024 roku w Warszawie odbyło się trzecie już spotkanie na żywo całego zespołu Spectral Recycling. Pierwszego dnia omawialiśmy nasze plany na nowy rok – szczególnie, że czeka nas jeszcze wiele kwerend badawczych i wyjazdów terenowych. Przyjrzeliśmy się wspólnie definicji „poniemieckości”, która wyłania się z dotychczasowych doświadczeń pracy w terenie i analizy materiałów, które zebraliśmy. Wieczorem postanowiliśmy obejrzeć iluminację na Trakcie Królewskim, która nawiązuje do dekoracji świątecznych charakterystycznych dla lat 50. i 60 minionego wieku. Świetny sposób, by od innej strony zastanowić się nad rolą przedmiotów w historiach Europy Środkowej.
Kolejny dzień był okazją do zaprezentowania szerszemu gronu odbiorców wstępnych wyników badań. Prezentacja miała miejsce podczas otwartego Zebrania Zakładu Literaturoznawstwa i Kulturoznawstwa IS PAN w formie hybrydowej – w siedzibie Instytutu Slawistyki PAN oraz online. Karolina Ćwiek-Rogalska, Karina Hoření i Michal Korhel wygłosili wystąpienie pt. „Introduction to Ghost-Hunting. Spectral Objects, Recycling Strategies and Human-Nonhuman Relationships in Post-Displacement Regions of Czechia, Poland and Slovakia”. W prezentacji każdy z konceptów teoretycznych, na których pracujemy, został zaprezentowany na podstawie jednego studium przypadku z każdego badanego regionu. Opowiedzieliśmy więc o czeskich duchach, polskich strategiach recyclingu i roli aktorów nie-ludzkich w osadnictwie w Słowacji.
Pytania do członków Zespołu dotyczyły m.in. warstw recyklingu, które badamy, tego, czy spotykamy “przyjazne” duchy, czy wręcz przeciwnie, jakie emocje towarzyszą osobom, z którymi prowadzimy wywiady, jakie wyzwania stają na naszej drodze badawczej i czy mamy już za sobą pierwsze sukcesy i porażki, dotyczące pierwotnych założeń. Następnym punktem spotkania był warsztat z dr hab. Dobrochną Kałwą, pracującą na Wydziale Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Nasze rozmowy dotyczyły historii mówionej jako podstawy przeprowadzania wywiadów. Ten temat jest stale obecny w naszych rozważaniach (tutaj link do informacji o ostatnich warsztatach) i planujemy kolejne spotkania z etnologami i etnolożkami, oraz historyczkami i historykami, które pomogą nam spojrzeć na nasze badania z innej perspektywy.
Ostatni dzień upłynął na podsumowaniu trzech dni spotkań i planów na nowy rok. Ponadto poddaliśmy weryfikacji, jak wykorzystywać wiedzę zdobytą podczas warsztatów z obsługi programu MAXQDA (więcej o naszym szkoleniu tutaj). Mieliśmy też okazję do refleksji nad dotychczasowym sposobem gromadzenia materiałów, zarówno terenowych, jak i archiwalnych.
Nie możemy się doczekać nowych wyzwań i obiecujemy dzielić się z Państwem naszymi odkryciami, sukcesami, ale i trudnościami, jakie napotykamy. Zachęcamy do śledzenia naszej strony internetowej i profilu na portalu Facebook (link).
Rozpoczynając we wrześniu i kończąc na początku listopada – z krótką przerwą – nasza kierowniczka, Karolina Ćwiek-Rogalska, prowadziła kolejną turę prac terenowych na Pomorzu Środkowym. Późne lato i wczesna jesień były doskonałym czasem na przyjrzenie się z bliska różnym formom recyklingu kulturowego, gdyż opadające liście i zamierające trawy odsłoniły opuszczone wioski, takie jak Doderlage/Dudylany, czy pozwoliły przyjrzeć się pobliskim poniemieckim cmentarzom, a także „zrecyklowanym” pomnikom.
Karolina stosowała różne formy obserwacji uczestniczącej, będącej podstawową metodą etnograficzną. Mogła wraz z rozmówcami wziąć udział w oficjalnych uroczystościach upamiętniających na cmentarzu wojskowym w Bukowinie, spacerować po lasach w poszukiwaniu opuszczonych, samotnych gospodarstw, zamieszkałych po wojnie tylko na krótko, a także poszerzyć swoje badania o nowe obszary. Były wśród nich Borne Sulinowo, dawniej niemieckie Gross Born, a później radziecka baza wojskowa oraz Złotów, dawne niemieckie Flatow, gdzie przed wojną mieszkała liczna mniejszość polska. Gromadziła także materiały przechowywane w archiwum państwowym w Pile, dawniej niemieckim Schneidemühl.
W naszym projekcie sięgamy zarówno do źródeł etnograficznych, jak i archiwalnych, analizując je nie w porównaniu, ale w powiązaniu, gdyż ukazują one różne punkty widzenia i sposoby opowiadania historii o niemieckich duchach na terenach powysiedleniowych.
Centrum Studiów Polonoznawczych im. Aleksandra Brücknera to ośrodek badawczy w Halle w Niemczech, który koncentruje się na historii Polski, a także bieżących zagadnieniach związanych z polską polityką, społeczeństwem, językiem i kulturą. Oprócz badań prowadzonych przez własnych pracowników naukowych, Centrum oferuje interdyscyplinarne studia magisterskie z zakresu polonistyki dla studentów uniwersytetów w Halle i Jenie. Częścią tych programów jest cykl wykładów zatytułowany „Was Sie schon immer über Polen wissen wollten (oder sollten)” [Wszystko, co zawsze chciałeś (lub powinieneś) wiedzieć o Polsce]. Nasz badacz Michal Korhel został zaproszony do wygłoszenia wykładu na temat swoich badań nad niemieckimi duchami na Pomorzu Zachodnim.
W swojej prezentacji zatytułowanej „Geisterlandschaften? Deutsche Spuren in der Kulturlandschaft Ostmitteleuropas” [Krajobrazy widmowe? Niemieckie ślady w krajobrazie kulturowym Europy Środkowo-Wschodniej] Michal przedstawił koncepcje teoretyczne, którymi kierował się w swoich badaniach, a także naszkicował zarys regionu Pomorza Zachodniego, gdzie prowadzi badania terenowe. W konsekwencji przedstawił różne kategorie duchów, jakie spotyka w krajobrazie kulturowym regionu goleniowskiego i nowogardzkiego. Dyskusja ze studentami i uczestnikami zewnętrznymi skupiała się głównie na ustaleniach Michala podczas jego prac terenowych w Polsce i na Słowacji, ale także na ogólnej recepcji tego tematu w Niemczech.
Jeszcze przed wakacjami postanowiliśmy porozmawiać o kolejnym filmie (tutaj link do notki o poprzednim) – tym razem Karolina zaproponowała polski klasyk, popularną komedię z lat 60. pt. „Sami Swoi” (angielski tytuł brzmiał „All Friends Here”, a film miał premierę w Czechosłowacji pod tytułem „Ahoj, sousede”).
Film (1967) w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego opowiada historię dwóch skłóconych rodzin, Pawlaków i Kargulów. Fabuła składa się z szeregu żartów/psikusów, przygotowywanych głównie przez głowy rodzin chłopskich, Kazimierza i Władysława. Na tle innych środkowoeuropejskich produkcji, które piętnowały i ośmieszały „małą kulturę” tych narodów, sceneria „Samych Swoich” jest specyficzna. Obie rodziny zostały przesiedlone z utraconych po wojnie wschodnich terenów Polski (tzw. Kresów) na „Ziemie Odzyskane”, czyli tereny odzyskane od Niemiec i z których przesiedlono niemieckojęzyczną ludność. Film na tle komedii ukazuje zjawiska, na które natknęliśmy się w trakcie naszych badań, takie jak opuszczone niemieckie cmentarze, pozostali niemieccy księża oraz grabieże w miastach, które po przymusowym przesiedleniu niemieckojęzycznych mieszkańców stały się „miastami duchami”.
Nasza kierowniczka, Karolina Ćwiek-Rogalska, udzieliła ostatnio kilku wywiadów radiowych po otrzymaniu Nagrody Narodowego Centrum Nauki. Zachęcamy do wysłuchania trzech z nich na antenie Radia TOK FM, Radia Kraków i Radia 357, gdzie Karolina wraz z innym laureatem, Łukaszem Opalińskim, opowiada o swoich badaniach, w tym o duchach z naszego projektu oraz nagrodzie.
Jeśli interesują Państwa badania młodych naukowców, proszę się nie wahać się i posłuchać:
[ENG, Polish below] The post traces back the fate of the “lion monument”, erected as a war memorial in Deutsch Krone in 1925, and toppled down in the postwar Wałcz. The author asks the question of the meanings inscribed into the monument by both, prewar German inhabitants of the town and postwar Polish inhabitants. She delves into the question of what was the aim of erecting war memorials, and what happened to the German heritage in the years following the incorporation of Central Pomerania into Poland.
Wieczorem 11 listopada 2023 roku media obiegły zdjęcia lwa, który uciekł z cyrku niedaleko Rzymu. Zwierzę kluczyło po ulicach między zdezorientowanymi kierowcami. Szybko stało się też częścią memosfery (zdj. 1). Lwa złapano i odstawiono na miejsce, ale samo wydarzenie sprowokowało w końcu dyskusję: jak to możliwe, że w latach 20. XXI wieku we Włoszech nadal istnieją cyrki ze zwierzętami? Wędrujący po okolicy zagubiony lew przypomniał mi o innym lwie, który zniknął z miejsca, gdzie powinien się był znajdować: o lwie z pomnika, wzniesionego w 1925 roku w ówczesnym Deutsch Krone, dzisiejszym Wałczu. Miejscu, z którego kamienny lew wywędrował w połowie minionego wieku. Dokąd? Spróbujmy razem prześledzić jego losy, by znaleźć odpowiedź na pytanie, czy i ten lew może stać się przyczynkiem do dyskusji. A jeśli tak – to o czym?
Zdj. 1 Jeden z memów, które szybko obiegły sieć w związku z wiadomością o ucieczce lwa.
Część I opowieści o lwie, w której Wilibald wysyła pocztówkę, a Józef zastępuje Fryderyka
„Pomnikiem lwa” nazywano w powojennym Wałczu monument, którego oficjalną przedwojenną nazwą był „Graf-Schwerin-Denkmal”. Potocznie nazywano go jednak „Löwen-Denkmal”, co oznacza, że zarówno niemieccy mieszkańcy miejscowości przed 1945 rokiem, jak i polscy po 1945 roku, zwracali uwagę przede wszystkim na wieńczącą monument muskularną figurę lwa (zdj. 2). A jednak, kiedy w 1928 roku do mieszkającej niedaleko Chemnitz adresatki dociera pocztówka z Deutsch Krone z pomnikiem lwa, nie znajdziemy tam ani słowa opisu tego, co widoczne na rewersie. Zamiast tego, do serdecznych pozdrowień jej wuj Wilibald dołącza przeprosiny, że oboje z ciotką dawno się nie odzywali z powodu natłoku spraw zawodowych: Nie gniewaj się, że tak długo do Ciebie nie pisaliśmy, ale Ciotka nie zachodziła na pocztę, a mnie intensywnie pochłonęły sprawy zawodowe[1], zanotuje zielonym atramentem Wilibald Oeser, wysyłając pocztówkę w świat. Czy w związku z tym awers pocztówki nie był istotny? A jeśli tak, to czy dlatego, że „pomnik lwa” był znanym już elementem krajobrazu miasta, czy wręcz przeciwnie – i tak by nikomu nic nie powiedział? Warto zwrócić uwagę, że wizerunek na pocztówce to model, nie zaś faktyczny pomnik. Można więc tę sprawę interpretować na odwrót: pocztówka mogła stanowić rodzaj cegiełki, zakupionej by wesprzeć budowę pomnika, i wysłanej dopiero wtedy, gdy już bezpiecznie stał na miejscu. Wilibaldowi Oeserowi mogło więc na lwie zależeć – choć niekoniecznie musiał o tym pisać na rewersie.
Zdj. 2 Awers i rewers pocztówki, wysłanej przez Wilibalda Oesera z Deutsch Krone do krewnej zimą 1928 roku. Na awersie projekt “pomnika lwa”.
„Pomnik lwa” nie był – na co mogłaby wskazywać jego potoczna nazwa – pomnikiem wyłącznie alegorycznym, na którym postać zwierzęcia symbolizowałaby siłę i odwagę. Wzniesiono go ku czci poległych z konkretnej jednostki wojskowej. Nieprzypadkowo wybrano więc także miejsce jego ulokowania: przed murem koszar, na rogu dwóch ulic, dzisiaj noszących imiona Tadeusza Kościuszki i Józefa Piłsudskiego. Ulice te wielokrotnie zmieniały swoje nazwy i to nie tylko wyłącznie przy okazji polonizacji miasta po II wojnie światowej. Po dojściu nazistów do władzy w Niemczech, w latach 30. XX wieku wiele ulic, dotychczas noszących dość neutralne nazwy wskazujące na kierunek, w którym wiodły, lub inną geograficzną cechę charakterystyczną zostały zmienione na takie ściśle powiązane z nową władzą[2]. Zalecano, by upamiętniały wybitnych dowódców z frontów I wojny światowej, czasami jednak na nowych patronów ulic wskazywano osoby zasłużone dla reżimu nazistowskiego. I tak nowym patronem dotychczasowej Schlossmühlenstrasse (od Młynówki, potoku płynącego przez miasto) stał się Horst Wessel, „męczennik nazizmu”. Ten związany z NSDAP agitator zginął w nieszczęśliwym wypadku w 1930 roku, ale stał się dla propagandy nazistowskiej niezwykle poręczny: pieśń do słów jego autorstwa, „Horst-Wessel-Lied” grana była po hymnie państwowym aż do upadku III Rzeszy. Lustrzane odbicie takich praktyk widać już po wojnie i po pojawieniu się polskiej administracji. W ten sposób dzisiejsza ulica Piłsudskiego – niemiecka Friedrichstrasse, choć nie jest jasne, od którego Fryderyka została nazwana, a imię to nosiło wielu niemieckich władców – po wojnie nosiła początkowo imię Edwarda Osóbki-Morawskiego, przewodniczącego PKWN i Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, istotnej figury początków władzy komunistycznej w Polsce.
Część II opowieści o lwie, w której pewien feldmarszałek ginie pod Pragą a berliński rzeźbiarz przyjmuje dwa zlecenia
Skrzyżowanie wybrano nieprzypadkowo, bo tuż za plecami lew miał jednostkę wojskową, a w momencie powstania – kasyno oficerskie. Pomnik poświęcony został poległym z 14. pułku piechoty im. Grafa Schwerina, czyli 3. pomorskiego (niem. 3. Pommersches Infanterie-Regiment „Graf Schwerin” Nr. 14). Skomplikowaną historię samej jednostki pozostawmy historykom i historyczkom wojskowości[3] – dzieje łączenia pułków, powstawania nowych i przemieszczania ich po mapie Prus to zdecydowanie osobny temat i w niewielkim stopniu łączący się z „pomnikiem lwa”. Ograniczę się do podstawowych faktów.
Jednostka, powstała w trakcie wojen napoleońskich, w roku 1813, swoją nazwę – upamiętnioną na pomniku – zawdzięcza dopiero cesarzowi Wilhelmowi II. To on w 1889 roku wskazał „Grafa Schwerina” jako patrona jednostki. Chodziło o generała feldmarszałka Kurta Christopha von Schwerina, bohatera wojny siedmioletniej (1756-1763), poległego w bitwie pod Pragą. Żołnierze pułku brali kolejno udział w wielkich wojnach, targających Europą w XIX i XX wieku: napoleońskich, tłumieniu Wiosny Ludów, wojnach o zjednoczenie Niemiec i w końcu w I wojnie światowej, gdzie walczyli na froncie wschodnim, w Karpatach, i na froncie zachodnim, we Francji[4].
Zdj. 3 Detal z książki omawiającej historię jednostki w czasie I wojny światowej (Wartenburg, s. 239).
Po zakończeniu wojny, zimą 1918 roku, pułk został zdemobilizowany w Bydgoszczy (a właściwie jeszcze w Brombergu, bo Bydgoszcz w granicach niepodległej Polski znalazła się dopiero w styczniu 1920 roku). Szybko nastąpiła dalsza reorganizacja i tak tradycje „Grafa Schwerina” przejęły 9. i 10. kompania 4. pułku piechoty stacjonującego właśnie w Deutsch Krone. Stało się to latem 1921 roku. Nic więc dziwnego, że pomnik ku czci poległych z tej właśnie jednostki postanowiono ufundować w Deutsch Krone, mimo że sam pułk „Graf Schwerin” nie był dotąd bezpośrednio związany z miastem.
Pomniki poległym i zaginionym (niem. Kriegerdenkmäler)stawiano bowiem we wszystkich państwach zaangażowanych w I wojnę światową, choć w przypadku Niemiec miały one znaczenie nieco inne. Nie tylko pozwalały skanalizować żal po nieobecnych – ciał bowiem w większości nie ekshumowano, a pomniki wznoszono w miejscach, skąd byli polegli, lub do których przynależeli, tak jak w przypadku omawianego monumentu – i nadać sens pierwszej tak masowej śmierci na froncie[5]. Pomniki w Niemczech były bowiem również pomnikami wznoszonymi tym, którzy przegrali. Niosą o wiele więcej sensów, niż mogłoby się wydawać, więc warto uważne przyjrzeć się ich konstrukcji i ceremoniom otwarcia.
I tak, zlecenie na ten szczególny Kriegerdenkmal w Deutsch Krone – w mieście znajdował się już pomnik ku czci poległych w wojnie francusko-pruskiej z lat 70. XIX wieku, ale to opowieść na inną okazję – powierzono urodzonemu w Wiedniu, a pracującemu w Berlinie, rzeźbiarzowi Victorowi Heinrichowi Seifertowi. Miał on już wówczas za sobą kilka podobnych realizacji, m.in. w Dusznikach-Zdroju (wówczas Bad Reinerz), w Dennewitz w Brandenburgii czy w Lübben na Dolnych Łużycach. W sumie zrealizował on około czterdziestu tego typu pomników w różnych miastach ówczesnych Niemiec. W 1924 roku Seifert przyjął zlecenie nie tylko na pomnik w Deutsch Krone, ale także w jeszcze dalej wysuniętym punkcie na mapie „Niemieckiego Wschodu”, w Insterburgu, czyli dzisiejszym Czerniachowsku w obwodzie królewieckim – tam pomnik wieńczył z kolei orzeł. „Pomnik lwa” odsłonięto w Deutsch Krone uroczyście 10 maja 1925 roku. Od wojny minęło siedem lat.
Część III opowieści o lwie, w której Erich Böhme opowiada o Bydgoszczy
Wszystko zaczęło się od mszy polowej na dziedzińcu koszar z udziałem zaproszonych gości: przedstawicieli innych kompanii oraz delegacji weteranów I wojny światowej z okolicy[6]. Serię przemówień rozpoczął generał dywizji Erich Böhme, który dowodził pułkiem między styczniem 1916 a wrześniem 1917 roku. Miał on przede wszystkim podziękować twórcom pomnika – a zatem, jak możemy się domyślać, nie tylko autorowi, ale również wszystkim, których staraniem pojawił się on w mieście. Po nim głos zabrał generał piechoty graf Schwerin, potomek Kurta Christopha, patrona jednostki, której poległych upamiętniano. Na koniec generał dywizji Hans von Paris – w materiale określany jako „ostatni dowódca jednostki”, choć wydaje się, że to jednak pewna nieścisłość, von Paris stał na jej czele od maja 1914 do grudnia 1915 roku, będąc tym samym dowódcą z czasów wybuchu wojny, ostatnim dowódcą był raczej Ernst Thümmel – przekazał pomnik pod opiekę miastu. Z ramienia Deutsch Krone „pomnik lwa” przejął burmistrz Adolf Sperling – później twórca jednej z niemieckojęzycznych historii Deutsch Krone[7]. Wygłosił przy tym okolicznościową sentencję, że „Niemcy muszą żyć, nawet jeśli my będziemy musieli umrzeć”. Sformułowania tego typu często pojawiały się na samych pomnikach, będąc próbą nadania sensu ofierze poległych – członków przegranej armii.
W opisie tej uroczystości pojawia się kilka ciekawych kwestii. Po pierwsze, widać wyraźne próby łączenia poległych żołnierzy z żyjącymi towarzyszami. Wojskowy charakter odsłonięcia pomnika mocuje go nie tylko w „tu i teraz” roku 1925, ale także osadza go w przeszłości: obecność jednego ze Schwerinów nie jest przecież przypadkowa. Równocześnie jednak to miasto ma się zaopiekować pomnikiem – stoi on przed murem jednostki wojskowej, a nie bezpośrednio na jej terenie. Co ciekawe, Sperling, choć wiele miejsca w swojej „Geschichte des Kreises und der Stadt Deutsch Krone” poświęca związkom miasta z wojskiem – w pewnej chwili napisze nawet, że ogólna radość zapanowała w miasteczku, kiedy stało się miastem garnizonowym – o odsłonięciu pomnika, na którym był, nie pisze. Raczej nie dlatego, że nie obchodziła go kwestia upamiętniania I wojny światowej – bo, dla przykładu, tablicę w dzisiejszym Liceum Ogólnokształcącym im. Kazimierza Wielkiego, wówczas gimnazjum miejskiego, upamiętniającą poległych uczniów i absolwentów, opisuje nadzwyczaj szczegółowo[8].
Na przemówieniu Sperlinga uroczystość się jednak nie zakończyła. Przemawiał jeszcze Friedrich von Bülow, pierwszy nadprezydent (niem. Oberpräsident) z pobliskiej Schneidemühl (dzisiejszej Piły), odpowiednik wojewody. Właśnie w Pile od 1922 roku znajdowała się siedziba dość kontrowersyjnej dla wszystkich stron prowincji Grenzmark Posen-Westpreußen oraz rejencji pilskiej (Regierungsbezirk Schneidemühl), wchodzącej w jej skład. Uroczystość zakończyła się paradą wojskową.
A jak wyglądał sam pomnik? Możemy uwierzyć Erichowi Böhmemu, temu, który przemawiał pierwszy. W posłowiu do wspomnianej w jednym z przypisów książki grafa Wartenslebena, opisuje on pomnik następująco:
Pomnik naszych poległych towarzyszy w Deutsch Krone, […] przedstawia lwa na cokole patrzącego na zrabowany Bromberg [tj. przyłączoną do Polski w 1920 roku Bydgoszcz], po bokach [znajdują się] płaskorzeźby przedstawiające feldmarszałka hrabiego von Schwerina pod Pragą i szturmującą piechotę[9].
Na pocztówce od wuja Wilibalda, zaambarasowanego sprawami zawodowymi nadawcy z 1928 roku, widać projekt pomnika z profilu, a dzięki temu jedną ze wspomnianych przez Böhmego płaskorzeźb. Nacierający w ataku piechur podpisany jest „Schwerin Voran”, a więc komendą, by iść naprzód. Wiemy, że pomnik zorientowany był tyłem do jednostki, a zatem gdyby patrzeć na niego od przodu, ta płaskorzeźba znajdowałaby się po lewej stronie. Drugą ze wspomnianych płaskorzeźb, która znajdowałaby się po lewej stronie, widać z kolei na innej pocztówce z epoki. To postać trzymająca chorągiew, podpisana słowami „Feldmarschall / Graf v. Schwerin” (zdj. 4). Konstrukcję obsadzono zielenią pnącą się ku pomnikowi po niewielkim skosie.
Zdj. 4 Widok pomnika z przodu i z drugiej strony, na której znajdowała się płaskorzeżba z grafem Schwerinem. Źródło: Ponad granicami. Strona Muzeum Ziemi Wałeckiej, https://ponad.siteor.pl/pomnik–kamienny-lew-
Cokół, posadowiony na dwuschodkowej podstawie, na wyższym schodku nosił wyrytą sentencję „Ihr Geist Lebt” (pol. „Ich duch żyje”). Była to kolejna z prób nadania sensu śmierci żołnierzy. Na najniższym schodku wykuto krzyż żelazny. Symbolika krzyża żelaznego odwoływała się do czasów wojen napoleońskich, kiedy pułk powstał – odznaczenia odlewać miano wówczas z żelaza, bo cenne kruszce poświęcano na fundusze wojskowe. Notabene, autorem wizerunku krzyża żelaznego był Karl Friedrich Schinkel, wybitny architekt, budowle projektu którego stoją nadal w okolicy Wałcza, np. dzisiejsze kościoły rzymskokatolickie: pw. Stanisława Kostki w Złotowie czy Podwyższenia Krzyża Świętego w Czaplinku.
Na zachowanych zdjęciach z epoki widać, że przód cokołu zajmował rozbudowany napis – trudny dziś do rozszyfrowania jedynie na podstawie zachowanych widoków z boku. Na samej górze znajdowało się odniesienie do upamiętnianej wojny, tj. „Weltkrieg 1914-1918” (pol. wojna światowa 1914-1918), kolejne napisy są już jednak nieczytelne. Na pomniku nie znajdowały się tablice z imionami i nazwiskami poległych[10]. Straty symbolizowała jedynie liczba 3793 oficerów, podoficerów i żołnierzy poległych w I wojnie światowej wypisana na cokole.
Pomnik wieńczyła natomiast muskularna figura lwa, od której wziął on swoją nazwę. Figura lwa na pomnikach ku czci poległych zwykle symbolizowała śmierć – gdy był to jednak lew śpiący. Ten wyraźnie czuwał, jakby tylko czekał na sposobną chwilę do ataku. Być może taki kształt tłumaczą słowa Böhmego o „zrabowanej Bydgoszczy”. Umieszczony na międzywojennym pograniczu lew nie śpi i nie leczy ran, ale jest w każdej chwili gotowy do nowej wojny.
Część IV opowieści o lwie, w której MSV Graf Schwerin Deutsch Krone traci bramkę, a Wałcz traci lwa
Pamięć o żołnierzach pielęgnowano pomimo likwidacji pułku i przejęcia jej tradycji przez inne jednostki. Dla przykładu, wojskowy klub piłkarski, założony w Deutsch Krone w 1930 roku nosił nazwę MSV (czyli Militärsportsverein, wojskowy klub sportowy) Graf Schwerin Deutsch Krone. W 1933 roku w związku ze zmianami w organizacji piłkarskiej ligi pomorskiej przeniesiono go do Greifswaldu. Tu zresztą przecinają się losy dwóch miast, w których prowadzimy badania w projekcie. Oto bowiem, próbując awansować do wyższej ligi, MSV Graf Schwerin poniósł porażkę z… SC (Sportsclub) Blücher Gollnow, czyli klubem z Goleniowa. Ten klub również nosił imię dowódcy wojskowego, tym razem z czasów napoleońskich, Gebharda Leberechta von Blüchera, również związanego z Pomorzem. SC Blücher Gollnow ledwo utrzymał się zresztą wtedy w nowej lidze, wyprzedzając jedynie VfL Stettin (Verein für Leibesübungen, Stowarzyszenie na rzecz Wychowania Fizycznego). Ten ostatni klub trenował między innymi na Sportplatz Preußen w ówczesnym Stettinie, który w Szczecinie zachował początkowo wojskowy charakter: pierwszym grywającym tam klubem powojennym był bowiem WKS Wiarus[11].
Jakie były losy samego pomnika po 1945 roku, kiedy Deutsch Krone stało się Wałczem? Wiele niemieckich pomników na “Ziemiach Odzyskanych” – zwłaszcza takich, których niemieckość była wyraźnie widoczna – było wówczas niszczonych. Przede wszystkim te, które stały w miejscach dobrze dostępnych, na widoku publicznym. Często zastępowano je upamiętnieniami polskimi, wykorzystując elementy z niemieckich pomników. Bywało jednak, że pomnik – zwłaszcza jeśli jego forma nie przywoływała od razu na myśl niemieckiej kultury, a tak było z lwem – pozbawiano części niosących znaczenie, na przykład napisów i tablic, i pozostawiano na miejscu. Wiele z takich upamiętnień zniknęło dopiero później, choćby w czasie obchodów Tysiąclecia państwa polskiego w latach 1960-1966, kiedy lokalne władze sumienniej przyglądały się miejscowemu krajobrazowi kulturowemu. Jak wyglądały więc powojenne losy lwa?
Zdjęcia z epoki powojennej wskazują, że pomnik został ogołocony z tablic, a napisy zamalowano. Ostał się jednak wizerunek krzyża żelaznego. Jako wyraźny punkt w okolicy lew stał się dogodnym miejscem spotkań – a liczba zdjęć, które sobie pod nim robiono, wskazuje, że uznawano go za wartego uwiecznienia. Jego historia komplikuje się jednak, bo lew, tak samo jak ten żywy lew, od którego zaczęłam tę opowieść, znika. Kiedy? Tego dokładnie nie wiadomo. Rozmówcy wskazują, że zniknął gdzieś w latach 60. lub nawet 70. Na jego miejscu przez dłuższy czas stał kiosk (ponieważ prawo zabrania publikowania zdjęć obiektów wojskowych, nie publikuję zdjęcia skweru, na którym stał pomnik, ponieważ tuż za nim znajdują się budynki wojskowe).
Często wiąże się zniknięcie lwa z remontem stadionu miejskiego. Chętnie powtarzana opowieść brzmi tak, że lwa zakopano pod trybuną lub pod zniczem na stadionie, który znajduje się około trzystu pięćdziesięciu metrów dalej. Faktycznie – przedwojenny stadion znajdował się na dzisiejszej Bukowinie, natomiast w końcu lat 50. Zaczęto planować nowy stadion, położony w centrum Wałcza. Prace zaczęto w 1958 roku, a otwarto w Narodowe Święto Odrodzenia Polski, 22 lipca 1959 roku. Czy zatem koniec lat 50. przypieczętował los lwa? Czy faktycznie pod główną trybuną, gdzie kiedyś znajdował się znicz, spoczywa zaginiony lew?
Jeszcze inna chętnie powtarzana historia w interesujący sposób łączy niemiecką i polską pamięć o pomniku. W opowieści Ericha Böhmego, czujny lew miał patrzeć na wschód, ku „zrabowanej”, tj. przyłączonej do Polski, Bydgoszczy. Stąd cała jego postawa. Polscy mieszkańcy Wałcza przytaczają z kolei anegdotyczne uzasadnienie usunięcia lwa – miał on patrzeć na wschód, co z kolei odczytywano jako zagrożenie dla ZSRR, i to właśnie miało sprawić, że wydał się niebezpieczny. A w końcu zniknął.
Lew wędrujący po przedmieściach Rzymu wzbudził dyskusję o statusie zwierząt cyrkowych w dzisiejszych Włoszech. Historia wałeckiego lwa, od czasu do czasu pojawiająca się na forum publicznym, choćby w mediach społecznościowych, również wzbudza dyskusję, tyle że o statusie poniemieckiego dziedzictwa na tzw. Ziemiach Odzyskanych. „I komu to przeszkadzało?”, pyta od czasu do czasu rozżalony internauta.
Karolina Ćwiek-Rogalska
Wykorzystane źródła i literatura
[1] Sei nicht böse, daß wir dir so lange nicht schrieb(t)en aber Tante war so gar nicht auf dem Posten und ich selbst hatte dienstlich außerordentlich zu tun Pocztówka wysłana w styczniu 1928 r. z Deutsch Krone do Aue im Erzgebirge. Źródło: Kriegerdenkmal – Deutsch Krone, https://ansichtskarten-lexikon.de/ak-163946.html, dostęp on-line 06.12.2023.
[2] Ebert, V. (2021). Koloniale Straßennamen: Benennungspraktiken im Kontext kolonialer Raumaneignung in der deutschen Metropole von 1884 bis 1945. De Gruyter, s. 171.
[3] Chronologiczne zmiany nie tylko tej, ale i innych pomorskich jednostek przedstawił Krister von Albedyll w Soldaten und Garnisonen in Pommern und im Bezirk des II Armee Korps, Stettin 1926, dostępne online: https://kpbc.umk.pl/Content/236544/PDF/Gromadzenie_POPC_018_01.pdf (dostęp 06.12.2023).
[4] Szczegółową historię jednostki w trakcie I wojny światowej przedstawił Herbert Alexander Graf von Wartensleben, w Das Infanterie-Regiment Graf Schwerin (3. Pomm.) Nr. 14 im Weltkriege 1914 – 1918, Berlin 1926. Dostępna on-line: https://tiny.pl/c8t5j (dostęp 06.12.2023).
[5] Więcej o pomnikach poległym, zob. Ćwiek-Rogalska, K., Karczewska, M. & Mrzygłód, I. “Na pamiątkę” czego i komu? Pomniki ku czci poległych i zaginionych w I wojnie światowej, komentarz naukowy do Katalogu pomników Pomorza Środkowego, dostępny on-line: https://ispan.waw.pl/pomniki-poleglych/komentarz/ (dostęp 06.12.2023).
[6] Opis uroczystości za „Deutsch Kroner und Schneidemuhler Heimatbrief“, August 1964, s. 14.
[7] Sperling, A. (2021). Geschichte des Kreises und der Stadt Deutsch Krone, (red). Soorholtz, T., Das Archiv.
[8] Tamże, s. 236-237.
[9] W oryg. Das Denkmal für unsere gefallenen Kameraden in Dt. Krone (…) trägt einen Löwen auf Sockel, mit dem Blick nach dem geraubten Bromberg, flankiert von Reliefs mit Feldmarschall Graf von Schwerin bei Prag und einem stürmenden Infanteristen. Herbert Alexander Graf von Wartensleben, Das Infanterie-Regiment…, dz. cyt.,s. 190.
[10] Lista poległych zamieszczona jest jednak w przywoływanej książce Wartenslebena, ss. 201-238.
[11] Za pomoc w ustaleniu przed- i powojennych losów stadionu VfL Stettin dziękuję Karolinie Andrzejewskiej.
Nowy wpis na blogu opisuje losy „pomnika lwa”, wzniesionego jako pomnik wojenny w Deutsch Krone w 1925 r., a zburzonego w powojennym Wałczu. Autorka zadaje pytanie o znaczenia, jakie wpisali w pomnik zarówno przedwojenni niemieccy mieszkańcy miasta, jak i powojenni polscy mieszkańcy. Zagłębia się w kwestię, jaki był cel wznoszenia pomników wojennych i co stało się z niemieckim dziedzictwem w latach po włączeniu Pomorza Środkowego do Polski.
Nasza badaczka, Karina Hoření, podczas dyskusji panelowej zorganizowanej przez czeską organizację Gender Studies opowiadała o wybitnych postaciach kobiecych społeczności niemieckiej w Czechach i o tym, dlaczego zostały one zapomniane. Razem z inną dyskutantką, Zuzaną Schreiberovą, dyrektorką organizacji non-profit Wielokulturowe Centrum Praga, przedstawiły publiczności ciekawe kobiety, takie jak fotografka Grete Popper, polityczka Irene Kirpal czy aktywistka Kate Frankenthal, ale także rozmawiały o tym, jak na ich ścieżki życiowe wpłynęła ich płeć i pochodzenie etniczne. Nagranie debaty dostępne jest tutaj.
